سال گذشته و امسال در ایام ماه مبارک رمضان مجموعه یادداشت هایی در شرح دعاهای 43 و 44 صحیفه سجادیه(ع) به قلم حجت الاسلام و المسلمین حسین مستوفی منتشر کردیم. در نظر داریم در روزهای باقیمانده از این ماه مبارک، شرح دعای چهل و پنجم، که مربوط به وداع با ماه رمضان است را نیز منتشر کنیم.
پایگاه خبری جماران: در ادامه بخش سوم مجموعه یادداشت های شرح دعای چهل و پنجم صحیفه سجادیه(ع) را می خوانید:
«إِنْ أَعْطَیْتَ لَمْ تَشُبْ عَطَاءَکَ بِمَنٍّ»
«مَنّ» به معنای نعمت داد، بخشید، و دیگر وقتی با «علی» و مانند آن میآید به معنای شمردن و به رخ کشیدن چیزهایی است که به کسی داده شده است.
«شَوبّ» به معنای جاری شدن چیزی در چیزی دیگر به صروت نامحسوس است مانند آبی که در شیر میریزند که حس نمیشود.
امام سجاد علیهالسلام میفرماید تو اگر بخشش کنی و چیزی بدهی، در این بخشش و عطای تو به صورت نامحسوس هم منت راه ندارد.
در بسیاری از آیات قرآن کریم، «مَنّ» به معنای دادن نعمت آمده است که برخی آن را به دادن نعمتهای بزرگ و ارزشمند معنا کردهاند. (ر.ک: تفسیر نمونه، تفسیر آیه 44 سوره آل عمران). ولی در مواردی هم به معنای به رخ کشیدن و شمارش نعمت و عطا آمده است. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى؛ ای اهل ایمان صدقات خود را با منت و اذیت و آزار باطل نسازید.» ( بقره/264)
«یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لَا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلَامَکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَانِ؛ بر تو منت میگذارند که اسلام آوردند، یه بهانه اسلام آوردنتان منت نگذارید، بلکه خدا بر شما منت دارد که شما را به ایمان هدایت کرده است.»(حجرات/17)
سخن در مورد دوم است که قرآن آن را ناپسند میشمارد که کسی مثلاً با دادن صدقه و شمردن آن برای فرد بر وی منت بگذارد، چون در این شمردن و به رخ کشیدن کوچک کردن فرد و توجه دادن به وی که تو ندار بودی و من تو را دارا کردم، و چنین عملی، کاری ناپسند است. پس آیا خداوند در دادن نعمتهای خود به ما که میفرماید: «خدا بر شما منت دارد که به ایمان رهنمون کرده است» و یا میفرماید: «اگر نعمتهای خدا را بشماری، نتوانی آن را به حساب بیاوری»(ابراهیم/44) همان را که خود از ان نهی کرده، انجام داده است، یا نه، هرگز در اینجا منتگذاری نشده است؟ امام سجاد علیهالسلام در این دعا آن را نفی میکند.
حق این است که منتگذاری در رابطه بین مخلوق و خالق، معنا ندارد. چون مخلوق حق (انسان)، حقیقت وی غیر از همان اعطای حق نیست، انسان از خود چیزی ندارد. هر چه دارد از حق است و درک و فهم حقیقت خویش، یعنی درک اینکه من، وجود من و صفات من و ایمان من، همه و همه از من نیست و وجود انسان، خودش همین نعمت است. لذا دیگر شرمنده شدن و کوچک شدن معنا ندارد. در برابر چه کسی کوچک میشود، در برابر خود که معنا ندارد کوچک شود، در برابر خدا، مگر وی در برابر حق است و او غیر فیض حق نیست، و وی در برابر خدا خودی ندارد که در برابر او کوچک و حقیر شود. حقیقت وی همان از او بودن است و غیر از آن، چیزی نیست.
بیان دیگری هم میتوان در اینجا داشت، و آن بی نیازی حق تعالی و کریم و بخشندگی اوست. بی نیاز در برابر آنچه به انسان داده است، از او چیزی -حتی تشکر- هم نمیخواهد، تا اینکه انسان بخواهد با به زبان آوردن این همه نعمتها در خود احساس کوچکی و شرمندگی بکند، بلکه اگر شکری هم از انسان انجام میشود، برای خودش است، و اگر از دادههای حق به خودش سخن میگوید، از کمالهای خود سخن میگوید، از داشتههای خود سخن میگوید و دیگر کوچک شدن در کار نیست، بلکه بزرگ شدن در کار است، دارا شدن در کار است، ناتوانی در شمارش نعمتهای خداوند، بیان جایگاه خود انسان و اندازه خود اوست، بیان دادههای حق به اوست، بیان لطفهای حق به اوست، در اینها کوچک شدن نیست که بزرگ شدن است، در اینها بیان فقر نیست، بیان داراییها است، بیان افتخار است و افتخارآفرینی است. این کجا و بیان داده انسانی به انسان دیگر کجا؟
«وَ إِنْ مَنَعْتَ لَمْ یَکُنْ مَنْعُکَ تَعَدِّیاً»
«تعدی» به معنای تجاوز و گذر از چیزی است، و در معنای منفی آن، زمانی درست میآید که شخصی حق پیدا کرده باشد و با ندادن حق وی به او تجاوز شده باشد، مانند کسی که برای دیگری کاری انجام میدهد و در برابر آن کار از وی مزدی طلبکار میشود، حال اگر آن شخص مزد وی را نپردازد، او را از حقش منع کرده و به وی تجاوز نموده است.
انسان بلکه همه موجودات، نسبت به حق تعالی، حق پیدا نمیکنند و خداوند هر چه به انسان میدهد نه در برابر حق است که نسبت به خدا پیدا کرده است، بلکه همان را میدهد که برای انسان نبوده است و هر چه را هم نمیدهد همان است که برای وی نبوده است.
در معنای «جواد»، از حضرت رضا علیهالسلام حدیثی آمده است که این حقیقت را به زیبایی بیان میکند:
«شخصی از امام رضا علیهالسلام در معنای جواد پرسش کرد، حضرت در پاسخ فرمودند: اگر معنای جواد، را در مخلوقات میپرسی، جواد کسی است که آنچه خداوند بر وی واجب کرده است، ادا کرده و انجام دهد. و اگر در خالق، معنای جواد را میپرسی؛ او جواد است اگر عطا کند و جواد است اگر منع کند، زیرا به تو چیزی را داده است که از آن تو نبوده است، وا گر منع کند، چیزی را منع کرده که آن هم از آن تو نبوده است.» (ریاض السالکین، ج 5، ص 133).