گزارش مراسم رونمایی از کتاب«مکتب اجتهادی آخوند خراسانی»

به گزارش خبرنگار جماران، اکبر ثبوت در مراسم رونمایی از کتاب «مکتب اجتهادی آخوند خراسانی» که توسط آیت الله محقق داماد به تحریر درآمده، گفت: در مرحله اول باید به خود و همه اهل فکر تبریک بگوییم، به این دلیل که روزگار غربت، مسخ و تحریف آخوند خراسانی به سر آمده است. آنهم به دست یک فقیه، فیلسوف و  حقوقدان و کسی که دنیا را می شناسد. این کتاب گام بسیار مهمی در عرصه شناسایی یکی از بزرگترین مغزهای تاریخ ماست که متاسفانه ناشناخته مانده است.

وی افزود: ما امیدواریم که گام های بعدی هم در این عرصه برداشته شود و چه کسی برای این کار شایسته تر از شخص شخیص و فیلسوفی حقوقدان چون آیت الله محقق داماد است. بعد از تورق این کتاب به گفت و گویی برخورد کردم که موضوع آن به نحوی از انحاء در کتاب های اصول ما و بهتر و مفصل تر از همه در کتاب قوانین مرحوم میرزای قمی مطرح شده است. کتابی که در این دوره مشابه بسیاری موارد دیگر منسوخ شده است.

این پژوهشگر تاریخ و فلسفه اسلامی در ادامه گفت: موضوع عبارتست از این این است که آیا کسی که از مذهب و دین حق پیروی نمی کند، در برابر خداوند مواخذ و معاقب هست یا نه؟ بسیاری از علما از ابعاد مختلف به این موضوع پرداختند و مفسران در ذیل آیاتی که حکایت از مستضعفان فکری می کند و هم در کتاب های حدیث و کتب اصول نظیر رسائل مرحوم شیخ انصاری و بحث های مربوط به آخوند خراسانی به این موضوع پرداخته شده است.

وی بیان کرد: به نظر من تفصیلی ترین بحث در این باب را میرزای قمی در مباحث مربوط به تقلید به آن پرداخته است. مرحوم میرزای قمی می گوید، کسی که از آیین حق پیروی نمی کند، در مورد او چند فرض وجود دارد. نخست اینکه می داند که باید از آیین حق پیروی کند یا نمی داند؟ دیگری آنکه می داند که باید از آیین حق پیروی کند، منتها تصورش این است که فلان آیین، آیین حق است و به اعتبار حق بودنش از آن پیروی می کند. یک وقت هم هست که می داند آیینی را که از آن پیروی می کند، باطل است و می داند که نباید از آیین باطل پیروی کرد، معذلک عناداً از آیین باطل پیروی می کند.

ثبوت در ادامه گفت: میرزای قمی با بحث های تفصیلی به این نتیجه می رسد که مابین همه این افراد، تنها آن کسی در نزد خدای متعال مواخذ و معاقب هست که می داند باید از آیین حق پیروی کرد و می داند آن آیینی را که از آن پیروی می کند، حق نیست و عناداً از آیین باطل پیروی می کند. البته اکثریت قریب به اتفاق کسانی که از آیین ما پیروی نمی کنند، جزو این دسته نیستند. مرحوم میرزا بحث تقلید در اصول اعتقادی را مطرح می کند، در حالی که همه می دانیم در ابتدای رسائل عملیه نوشته می شود که تقلید در اصول دین جایز نیست. اما همه می دانیم که همگان از صدر تا ذیل در اصول دین تقلید می کنیم.

این پژوهشگر تاریخ و فلسفه اسلامی اظهار کرد: اکثریت شیعیان در اصول دین مقلد هستند. یعنی نگاه می کنند که فلان واعظ یا عالم که او را به علمیت می شناسند، در موارد مختلف چه می گوید و حرف او را حجت می دانند. مرحوم میرزا سوالی را در این باره مطرح می کند و می پرسد آیا همه شیعیانی که در اصول مقلد هستند، به جهنم می روند؟ و پاسخ می دهد که هرگز چنین چیزی نیست. او می‌گوید که مقلدان دیگر ادیان و مذاهب نیز همین حکم را دارند.

دکتر رحیم نوبهار نیز در این مراسم گفت: می خواهم در وقتی که برایم درنظر گرفته شده، گزارشی کوتاه از این کتاب برای کسانی که آن را نخوانده اند، ارائه دهم. می خواهم بگویم که به برداشت من از چشم انداز تحلیل گفتمانی، نویسنده ارجمند این کتاب چه دغدغه هایی داشته اند و چه راهکارهایی برای برون رفت از این دغدغه ها پیشنهاد فرمودند. اینکه طرح این دغدغه‌ها و ارائه این راهکارها، چه گره‌هایی را می تواند از کار بسته ما در این زمانه باز کند.

وی افزود: دغدغه بسیار مهمی که در این کتاب مطرح شده، مسأله انقباض در اجتهاد و تسلط روح تقلید است. اگر امروز در مطالعه تاریخ ادوار فقه سخن می گوییم. آنچنان که استاد نیز به زیبایی در این کتاب مطرح فرمودند که از زمان پس از شیخ تا زمان ابن ادریس، عصر فقهای مقلدین بود که زیر تأثیر و هیمنه نام و آوازه شیخ طوسی جرأت اجتهاد به خود نمی دادند، نباید گمان بریم که آن تاریخی بوده و گذشته است. شاید امروز نیز با تسلط نوعی شهرت گرایی به همین درد مبتلا باشیم. این مسأله بسیار مهمی است و راهکار استاد برای برون رفت از این معضل آزاداندیشی در عین احترام به سنت پیشینیان و میراث غنی گذشتگان و رعایت اخلاق نقد و پژوهش است.

این استاد دانشگاه گفت: دغدغه دیگر، توسعه دامنه سخن گفتن به نام خداوند است. این مسأله بسیار مهمی است. یکی از نواندیشان مسلمان کتابی در همین باره به نام «Speaking in the name of god» نوشته است. فقیه از طرف خداوند سخن می گوید و آنچه ما به نام شریعت می گوییم، به خداوند نسبت می دهیم. این دغدغه بزرگ و مقدسی است، در یک کلام بخشی از راهکارهای استاد، توسعه منطق الفراق و اعتبار و حجیت درک های عقلایی است. با این تفاوت که این دریافت های عقلانی و عقلایی همچنان سیر عقلایی داشته باشند و به خداوند نسبت داده نشوند.

وی بیان کرد: بنابراین ضرورتی ندارد که بسیاری از دریافت های عقلایی را به خداوند نسبت دهیم. اگر دیدگاه استاد محقق داماد را قدری توسعه دهیم، شاید معنایش این باشد که ما در ساحت امر و زندگی اجتماعی و در حوزه هایی که شریعت رهاوردی برای ما دارد، به نوعی به مدل آزمون و خطا روی بیاوریم و به تجربه های خود به عنوان انسان و تجربه جوامع دیگر اهمیت دهیم. مسأله دیگر مربوط به قشرگرایی در تفسیر متون است. می دانیم که اسلام دینی متن محور بوده و یکی از علت های مهم فربه شدن مباحث تفسیر، بدین خاطر است که متن در شریعت ما بسیار مهم است.

نوبهار ادامه داد: قشرگرایی در تفسیر متن بسیار به برداشت های ما از متون دینی آسیب زده است. این مسأله در متن کتاب به مناسبت های مختلف مطرح شده و حتی به نظریه روح معنا که می تواند لباس های گشاده تری بر قامت لفظ بپوشد، اشاره شده است. مسأله خردگریزی و خردستیزی نیز یکی از آفت ها و بلاها بر فقه و شریعت است که در کانون توجه استاد قرار گرفته و چنانکه توضیح دادم از رهگذر اهمیت دادن به بناهای عقلایی و خود حکم عقل به عنوان یک راه برون رفت از این بحران و معضل پیش بینی شده است.

وی اظهار داشت: مسأله خوش بینی بی اندازه به اعتبار و اتقان برخی منابع شرعی به ویژه حدیث نیز بلایی است که به جان فقه و شریعت افتاده. ما نمی توانیم به باور استاد، صرفاً به استناد اینکه در میان رجال ما معهود بوده که بررسی شود فلانی عادل بوده یا ثقه است، کافی نیست. بلکه بایستی دغدغه ها، بینش ها، بصیرت ها و منافع راویان مورد توجه قرار گیرد. نمی توانیم اخبار مربوط به برده داری را از کسی قبول کنیم که خودش برده فروش بوده است.

این استاد دانشگاه در ادامه گفت: مسأله دخالت نهاد قدرت در ساماندهی به گفتمان فقه و فقاهت در جای جای این کتاب مطرح شده است. چگونه است که زمان مأمون فقیهان به گونه ای و در زمان معتصم به گونه ای دیگر می اندیشند؟! انگیزه های سیاسی در فتاوا نیز مسأله بسیار مهمی است و نگاهی برون فقهی است. در بسیاری موارد، در جای جای جهان اسلام این یک معضل است که شریعت و فقه به عاملی برای دسته بندی‌های موهوم تبدیل شده است. دسته بندی‌های کرامت ستیز، دسته‌بندی هایی که باورهای دینی را معیار برخورداری یا نابرخورداری از امتیازات اجتماعی قرار می دهد و این امری ویرانگر است.

وی ادامه داد: راه حلی که در کتاب استاد محقق داماد برای برون رفت از این معضل پیشنهاد شده، پذیرش اصل «کرامت انسانی» به عنوان اصلی مبنا است. من فکر می کنم که گرچه محقق خراسانی خود این را نگفته و استاد محقق داماد بر اساس دستگاه محقق خراسانی این اصل را پرورانده است، ولی گمان من این است که روح آن بزرگان از چنین توسعه هایی خرسند می شود. این توسعه و تعمیم و به پیش بردن و اکتفا و بسنده کردن به تکرار، کار فقیه است.

نوبهار در ادامه گفت: ما از شریعت برداشت های عدالت ستیز داریم، نه آنچنان برداشت هایی که وقتی یک غیرمسلمان نگاه می کند، آن را ناعادلانه ببیند. ما حتی گاهی برداشت ها و تفسیرهایی از شریعت ارائه می دهیم که ذهن و روان و جان یک دختر یا پسر مومن و مسلمان را نیز اقناع نمی کند. راه حل استاد این هست که ما اصل عدالت را آنچنان که استادشان آیت الله مطهری فرمودند، باید عدالت را در سلسله علل احکام قبول کنیم.

وی بیان کرد: به بندکشیدن بندگان خداوند به نام دین نیز معضلی بزرگ است که استاد هوشمندانه در این کتاب طی یک فصل با سخن مبسوط از اصل عدم ولایت، ذیل این اصل انواع آزادی‌های مدنی، سیاسی و اجتماعی را توسعه دادند. به طور کلی استفاده هوشمندانه از مفاهیم موجود در میراث گذشتگان و توسعه دادن آنها به مفاهیم امروزین یکی از محورهای این کتاب است. استاد در این کتاب از استاد خود حضرت آیت‌الله‌العظمی منتظری نقل کردند که اگر ما یک دهم یا یک صدم از ابتکارات علامه حلّی را در فقه داشتیم، هیچ مشکلی نداشتیم و من می گویم اگر تنها یک محور از محورهای این کتاب را بپذیریم. یعنی بپذیریم که در استنباط‌های فقهی برای نمونه؛ اصل بر کرامت انسان‌هاست و  کرامت ستیز است که دختری شیرخواره را به عقد یک مرد گنده درآوریم یا فتاوای وحشتناک دیگر.

دکتر داود فیرحی هم در این مراسم با اشاره به بعد سیاسی کتاب«مکتب اجتهادی آخوند خراسانی» گفت: این کتاب بسیار منسجم هست و هر فصل آن را که می خوانیم با دنیای جدیدی آشنا می شویم. من این کتاب را به سه قسمت تقسیم کردم. یک قسمت آن تاریخچه ای بسیار فشرده از اجتهاد شیعه از ابتدا تا آغاز تجدد در ایران است. قسمت دوم هم پرداختن به قهرمان تجدد در ایران و شخصیت بزرگی چون مرحوم آخوند خراسانی است. وی شخصیتی عجیب است زیرا هم قهرمان اصول و هم قهرمان حوزه سیاست و حوزه های متعدد است. یکی از مهم‌ترین نقش‌های آخوند خراسانی هدایت جنبش مشروطه است.

وی افزود: این هنر بسیار بزرگی است که کسی در یک دوره مرجعیتی پیدا کرده و یک حرکت اجتماعی را از فشل شدن و پراکندگی نجات داده و به یک نتیجه محصل که تشکیل مجلس شورای ملی و ظهور نظام سیاسی مشروطه است، برساند. این کار بزرگی است که آن بزرگمرد انجام داد. قسمت سوم کتاب نیز که به نظر من شاهکار است، اجتهادهای ناب خود استاد هستند. استاد محقق داماد تلاش کرده تا ایده خود را پشت احترامی که به مرحوم آخوند خراسانی داشت، متوقف نکند. از این رو، نوآوری هایی که در این کتاب است، با آنکه بر مبنای اجتهاد آخوند هست، اما در عین حال بسیار فراتر از آن است.

این استاد دانشگاه گفت: واقعیت این است که بحثی در جامعه مذهبی و درون نظریه‌های اجتهادی ایجاد شده که آیا ادلّه اجتهادی هم عرض هستند یا نه؟ برخی بزرگان به این نتیجه رسیدند که یکی از راهکارها برای شتاب دادن مجدد به موتور اجتهاد، تقسیم ادله به ادله مرجع و عادی است. از جمله ادله برتری که استاد در این کتاب به خوبی به آن پرداخته است، بحث های مهمی چون عدالت و کرامت هست.

وی ادامه داد: بحث بنیادین تجدّد به مفهوم کرامت بازمی گردد. مفهوم کرامت می‌گوید، انسان به ماهو انسان قطع نظر از هر مضاف علیه یا مضاف دیگری، از آن حیث که مخلوق برتر خداوند است، کرامت دارد و هیچ عاملی نظیر مذهب، نژاد، جنسیت، سنت، تاریخ و... نمی‌تواند معارض کرامت باشد. در واقع کرامت همچون دیواره ای است که هر عاملی با آن در تعارض بود را شکست می دهد و در برخورد با آن آنچه که می شکند، ادله معارض است. این موضوع نتیجه عظیمی دارد و آثاری دارد که توانسته در ادبیات دینی ما دولت ملی مدرن را در دوره مشروطه در درون امت اسلامی تأسیس کند. یعنی انسان مسلمان ایرانی، ایرانی حساب شود و انسان غیرمسلمان ایرانی نیز ایرانی حساب شود و از این زاویه که هردو مخلوق خداوند هستند، کرامت مساوی داشته باشند.

فیرحی در پایان گفت: مهم ترین نتیجه این مسأله، برابری انسان ها به ویژه در حقوق بنیادین است. از جمله این حقوق، حق حیات، حق مالکیت، حق تعیین سرنوشت، حق اعتراض به غاصبان و... است. امیدوارم که این کتاب مقدمه ای بر یک گفتمان بزرگ باشد.

علی ططری نیز در این مراسم گفت: در حوزه تاریخ، آخوند خراسانی جایگاهی مستقل دارد. به دلیل علاقه ای که به آخوند خراسانی داشتم و دارم، برخود واجب دانستم تا هرآنچه مکتوبات و اسناد در خصوص ایشان هست را بازیابی کنم. یکی از مشکلات ما در حوزه فقاهت و اجتهاد شیعه، کمبود منابع است. از این رو، کاری که بسیار برای ما مهم بود و در بخش آرشیو مجلس انجام دادیم،  خریداری حدود 140هزار تصویر دیجیتالی علمای شیعه بود.

وی افزود: بهترین ابزار ما برای پاسخگویی به سوالات و ابهامات، مستندات ماست. آخوند خراسانی یکی از چهره های بی نظیر و بی بدیل تاریخ تشیع است که پاسخ ابهاماتی که امروز ما با آنها روبه رو هستیم را حدود 110 سال قبل داده است. از استاد حضرت آیت الله محقق داماد سپاسگزارم که این افتخار را داشتند تا نام ایشان را دوباره زنده کنند. متاسفانه در سالهای اخیر کتاب خوبی درباره آخوند خراسانی در فضای مجازی ارائه شد، اما منتشر نشد.

ططری گفت: مکتوبات آخوند خراسانی نشان از این دارد که ایشان مجتهدی آگاه به تمام مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است و کافیست تا مکتوبات ایشان را بین سال های 20 تا 29 قمری بررسی کنیم. از نگاه من، آخوند خراسانی جریان سومی را در اجتهاد و مکتب شیعه ایجاد کرده است. تا قبل از آن، همانطور که استاد محقق داماد هم در چند گفتار اشاره کردند، ما دو روایت کلی و دو تفکر در حوزه علمای شیعه داشتیم. تفکر نخست دخالت علما را در هرگونه امور سیاسی ممنوع می کرد و صرفاً آموزش و جریان طلبگی را هدایت می کرد و در نگاه دوم، علما باید در هرگونه مسائل سیاسی و حکومت دخالت می کردند. اما بر اساس مکاتبات و اسنادی که از آخوند خراسانی برجای مانده، ایشان جریان سومی را تعریف کردند.

وی در فراز پایانی حرف های خود گفت: کتاب استاد محقق داماد با عنوان«مکتب اجتهادی آخوند خراسانی» که توسط نشر علوم اسلامی امسال در 384 صفحه منتشر شده، در حقیقت 9 گفتار و یادداشت ایشان است. ویژگی های این اثر نشان می دهد که هر یک از این گفتارها بر اساس سوال ها و فرضیات نوشته شده است. سه فصل نخستین این کتاب نگاهی تاریخی دارد و با نگاهی تاریخی به مکتب اجتهادی آخوند خراسانی پرداخته شده است. هر چند که در این 9 گفتار شاید نام آخوند خراسانی نباشد، اما همگی در جهت و راستای بحث مکتب اجتهادی آخوند خراسانی است.

گزارش تصویری این مراسم را اینجا ببینید.

متن کامل سخنرانی آیت الله محقق داماد را اینجا ببینید.