پایگاه خبری جماران، سارا معصومی: « من مطمئنم اگر به خوبی پیش برویم جوانانی که دیشب در خیابان‌های اصفهان دیدم، شاد می‌شوند.»  رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با این جمله در بخش هایی از سخنرانی کوتاه خود در اولین کنفرانس بین‌المللی علوم و فناوری هسته‌ای در اصفهان از تمایل و امیدواری خود برای حل و فصل اختلاف های موجود با ایران خبر داد؛ آرزویی که شخص مدیرکل هم می داند یک بار با حصول برجام در سال 2015 میلادی به واقعیت نزدیک شده بود، اما همه این رفت و آمدهای او در چندسال اخیر و تشدید تنش در رابطه ایران با آژانس تحت هدایت او نتیجه خروج آمریکا از همین توافق در سال 2018 میلادی است.

ساعاتی پس از این سخنان در اصفهان ، رافائل گروسی در فرودگاه وین، پایتخت اتریش در نشست خبری شرکت کرد که همواره نگاه ها را به خود پس از بازگشت مدیرکل از تهران جلب کرده است. هرچند که رافائل گروسی در تهران نیز نشست خبری مشترکی با محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی و با حضور خبرنگاران رسانه های داخلی و خارجی برگزار کرد اما عمدتا این مصاحبه های او در وین است که به دلیل نوع سوال های مطرح شده از سوی خبرنگاران، سرنخ هایی درباره آنچه در پشت درهای بسته در تهران گذشته، ارائه می کند.

حضور دو روزه گروسی در تهران و اصفهان که به گفت و گو با وزیر خارجه و معاون سیاسی او در تهران و رایزنی های چندساعته با رئیس سازمان انرژی اتمی در اصفهان منتهی شد، مانند همیشه در بازه زمانی پیش از انتشار گزارش فصلی آژانس بین المللی انرژی اتمی درباره وضعیت پرونده هسته ای ایران  و به تبع آن نشست دوره ای شورای حکام انجام شد. گروسی پس از دیدار با وزیر خارجه و معاون سیاسی او در تهران و پیش از عزیمت به اصفهان در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی ایکس اعلام کرد که «پیشنهادهای عملی» را برای احیاء بیانیه مشترک تهران و آژانس در اسفند ۱۴۰۱، با هدف «احیای روند اعتماد‌سازی و افزایش شفافیت» مطرح کرده است.

گروسی چه زمانی که در اصفهان دوشادوش اسلامی و پشت تریبون مقابل خبرنگاران هرگونه تاثیرپذیری آژانس بین المللی انرژی اتمی از تحولات سیاسی را رد و چه زمانی که در وین تلاش کرد تمرکز سخنان خود را بر جنبه فنی ماجرا بگذارد می دانست که گره افتاده در پرونده فعالیت های هسته ای ایران در گذشته و حال عملا بدون گشایش های سیاسی در تحولات حاشیه ای میان ایران و غرب، باز شدنی نیست.

رافائل گروسی در فرودگاه وین چه گفت؟

«آیا ایران یک کالا را دوباره به شما فروخته است؟ آیا تهران مجددا متعهد به انجام کارهایی شده که بیش از یک سال پیش برای انجام آنها در قالب یک بیانیه مشترک تعهد داده بود؟ این گام های ملموس و مشخص که شما از آن در سخنان اخیر خود نام بردید گام های جدیدی هستند که ایران پیش از این ملزم به برداشتن آنها نشده بود؟»

این پرسش خبرنگار از گروسی در بدو ورود به نشست خبری در فرودگاه وین گویای فضایی است که مدیرکل در مواجه با پرونده هسته ای ایران در رسانه های غربی با آن رو به رو است. فضایی که گروسی پس از هر بار بازگشت از تهران تلاش می کند کمترین نقش را در تهییج آن داشته باشد، اما در گفت و گوهای بعدی چندان به این خط انتخابی پایبند نمی ماند.

گروسی در پاسخ به این سوال گفت: «این جمله بندی و توصیف شما قشنگ بود، اما من با آن موافق نیستم. علت رسیدن به یک بیانیه مشترک با ایران ( در اسفندماه 1401) تاکید بر این مسأله بود که اقدام های مشخصی وجود دارد که ایران باید انجام دهد. پروسه انجام این تعهدات از سوی ایران آغاز شد و سپس سرعت این پروسه روند نزولی پیدا کرد و در نهایت به نقطه ای رسید که متوقف شد. پس از این وضعیت هم شاهد دوره ای بودیم که ما با هم از طریق رسانه ها صحبت می کردیم و گفت و گوی مستقیمی در کار نبود و من این وضعیت را کاملا منفی می دانستم. هدف من این بود که دوباره با ایران وارد تعامل و گفت و گوی جدی شوم و  برخی طرح های ملموس و مشخص را که می تواند با تعهدات داده شده از سوی ایران در بیانیه مشترک سال گذشته منطبق باشد، بررسی کنم. در این بیانیه مشترک ما به سه مسئله بازرسی ها ، مواردی که به شفاف سازی ایران نیاز دارد و اقدام های داوطلبانه ای که ایران باید انجام دهد پرداخته بودیم. ما در حال بحث درباره این هستیم که چگونه می توانیم برخی از این اقدام های مشخص را در نزدیک ترین بازه زمانی به سرانجام برسانیم.»

گروسی در ادامه این نشست خبری در پاسخ به اصرار خبرنگاران برای بیان جزئیات بیشتر درباره آنچه که در این دور از مذاکراتش در تهران و اصفهان به دست آمده، گفت: ما پیش از این برخی گام ها یا اقدام های ملموس را مشخص کردیم و در این دور درباره ابعاد فنی این گام ها و در برخی موارد درباره اینکه اصلا می توانیم برخی از این اقدام ها که داوطلبانه هستند را هم اجرایی کنیم یا خیر، بحث کردیم. غنی سازی، دسترسی به برخی تاسیسات هسته ای و مسائلی که انجام برخی از آنها داوطلبانه است مورد بحث قرار گرفت. من به دلیل حساسیت موضوع نمی توانم تا زمانی که درباره آنها توافقی با ایران حاصل شود ، جزئیات بیشتری ارائه کنم.

کلید رفع تحریم های ایران در دست من نیست

خبرنگار دیگری از گروسی درباره این سوال کرد که در میان گام های مورد بحث کدام اقدام ها برای آژانس جنبه فوریت زمانی بیشتری دارد و آیا همتای ایرانی شما همکاری بیشتر با آژانس  را به مسئله تحریم گره زد؟

گروسی در این باره گفت: یکی از مسائل پیچیده این است که پای برخی مسائل سیاسی هم در میان است.  پاره‌ای از آنها در حیطه اختیارات من هستند و پاره‌ای دیگر نه. هنگامی که بحث به رفع تحریم‌ها و چیزهایی نظیر آن می‌رسد که برای ایران خیلی مهم است من فردی نیستم که کلید حل مشکلات را در دست داشته باشد. من می‌گویم ایران انتظاراتی دارد همان‌طور که من دارم، اما تا وقتی که یک بسته توافق نداشته باشیم نمی‌توانم بگویم تا کجا می‌توانیم پیش برویم. در پایان، چنانچه آنها واقعا با ما تعامل کنند ما قادر به حل و فصل مسائل خواهیم بود . در شرایطی که آنها مثلا برای ما توضیح بدهند که چرا برخی مواد در برخی مکان ها مشاهده شده،  می توانیم پیشرفت کنیم. این یک پروسه است.

از عصای جادویی خبری نیست

گروسی در ادامه با اشاره به اینکه هیچ عصای جادویی که مسائل را ناگهان حل کند وجود ندارد، گفت:  متاسفم اما این ممکن نیست. ما با مسائل بسیار مهم و مشخصی رو به رو هستیم که برخی از آنها به گذشته مربوط است و برخی از آنها هم در حال حاضر در جریان هستند. ما باید به ایران برویم، بازرسان ما باید دسترسی داشته و ببینند که تا چه اندازه می توانیم با توجه به توضیحات ارائه شده و دسترسی ها بگوئیم که فلان موضوع مورد اختلاف را می توانیم حل شده اعلام کنیم یا خیر. این یک پروسه بسیار سخت است . در حال حاضر بازرسان ما در تهران هستند. هیات ما برای مذاکره و رایزنی بازگشته است.

ضرب الاجل تعیین نمی کنم اما تا بی نهایت زمان نداریم

خبرنگار دیگری از رافائل گروسی درباره پنجره زمانی پیش روی ایران و آژانس برای حل و فصل این اختلاف ها سوال کرد. مدیر کل در پاسخ به او گفت: مسائل باید بسیار زود حل و فصل شوند. من تمایلی به مشخص کردن جدول و ضرب الاجل زمانی ندارم. اما هم من و هم جامعه جهانی ، ضرروت اینکه هرچه زودتر به برخی نتایج برسیم را احساس می کنیم . من این مسأله را در گفت و گوهایم در تهران و اصفهان به صراحت مورد تأکید قرار دادم و فکر می کنم که ایران هم به این درک رسیده که نمی توان این موضوع را تا ابد ادامه داد. من انتظار دارم که هرچه زودتر به نتایج مشخصی دست پیدا کنیم.

او در ادامه تاکید کرد که در گفت و گوهایش با مقام های ایرانی به مسئله عدم صدور مجوز از سوی ایران برای برخی بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی هم اشاره کرده است.

تهدید کردن ، روش کاری من نیست

مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی در پاسخ به این سوال که آیا به ایران با توجه به نشست بعدی شورای حکام هشدار داده اید گفت : روش کاری من به این شکل نیست. من گفته ام که به دنبال نتیجه در بازه زمانی نزدیک و زودهنگام هستم. من فکر می کنم که این تاکید من در تهران هم شنیده شده که ما باید در این پرونده به سمت جلو حرکت کنیم. وضعیت فعلی رضایت بخش نیست. ما در یک وضعیت بن بست قرار گرفته ایم که به سمت جلو حرکت نمی کند و هیچ‌چیزی غیر از بازرسی‌های نرمال و سنتی پیش نمی‌رود. این وضعیت بایستی عوض شود.

بیانیه مشترک هنوز زنده و قابل اجرا است

این دیپلمات آرژانتینی در پاسخ به پرسشی درباره نحوه ادامه کار با تهران گفت: ما کار را به شکل های مختلف ادامه خواهیم داد. کار به این شکل نیست که من اینجا بگویم ماموریت انجام شده یا نشده است. اقدام های متنوع و متعددی باید انجام شود و برخی از این گام ها یا اقدام ها بسیار مهم هستند و باید در قالب توافق با ایران حل شوند.  مجموعه ای از اقدام ها و گام ها وجود دارد که پیش از این در قالب یک بیانیه آنها را مشخص کردیم .  این بیانیه هنوز برای من زنده و این قابل ارجاع بودن آن برای من مهم است چرا که بیانیه فوق همه موضوعات را شامل شده بود از جمله گام های داوطلبانه ای که از نظر من ایران باید با آنها موافقت کند. وضعیت اینگونه نیست که بتوانم بگویم مثلا اگر ایران این کار را در حوزه بازرسی انجام دهد ما فلان قدم را در حوزه غنی سازی برمی داریم ، در شرایط این در ازای آن نیستیم .

خبرنگار دیگری از گروسی سوال کرد که آیا ایرانی ها را آماده برداشتن گام های ملموس و مشخص برای حل و فصل موضوع دیده یا صرفا آماده ادامه گفت و گو؟

گروسی در پاسخ گفت: وزیر خارجه ایران به من گفت که آنها آماده تعامل با اژانس در قالب گام های بسیار مشخص و ملموس هستند و من از این موضع استقبال می کنم .  اکنون باید بر روی کار متمرکز باشیم.

گروسی پیش از این سخنان در نشست خبری در وین در نشست مشابه در اصفهان نیز تاکید کرده بود که پیشنهادی را شامل مجموعه‌ای از گام‌های عملیاتی برای حرکت کردن طرفین به سمت جلو به ایران پیشنهاد کرده است.

بیانیه مشترک چه می گوید؟

چه در سخنان محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی در نشست خبری مشترک با رافائل گروسی و چه در اظهارات شخص گروسی در وین در جمع خبرنگاران بارها به مرجعیت بیانیه مشترک در سازوکار جدید تعیین شده برای حل و فصل اختلاف های موجود اشاره شد. مفاد این بیانیه چیست؟ سازمان انرژی اتمی ایران (AEOI) و آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA)در تاریخ 4 مارس ۲۰۲۳ (۱۳ اسفند ۱۴۰۱) در خصوص موارد زیر به توافق رسیدند:

تعاملات بین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران با روحیه همکاری و با رعایت کامل صلاحیت‌های آژانس و حقوق و تعهدات جمهوری اسلامی ایران بر اساس موافقتنامه‌های جامع پودمانی صورت خواهد پذیرفت.

در خصوص مسائل پادمانی باقی‌مانده مربوط به سه مکان، ایران آمادگی خود را برای ادامه همکاری و ارائه اطلاعات و دسترسی بیشتر به منظور رسیدگی به مسائل پادمانی باقی‌مانده اعلام کرد.

ایران به صورت داوطلبانه به آژانس اجازه می‌دهد تا چنانچه مقتضی باشد فعالیت‌های راستی آزمایی و نظارت بیشتر را اجرا کند. روش اجرای آن طی یک نشست فنی که به زودی در تهران برگزار می‌شود، میان دو طرف مورد توافق قرار خواهد گرفت.

توافق درباره تفکیک موارد مورد اختلاف

مهم ترین بخش از سخنان محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران در نشست خبری مشترک با رافائل گروسی تاکید بر توافق حاصل شده میان طرفین برای تفکیک مسائل مورد اختلاف از یکدیگر بود. اسلامی با اشاره به اینکه توافق کردیم مسائل گذشته، حال و آینده را از هم تفکیک کنیم، گفت: از این پس  فعالیت‌ها و همکاری ها با آژانس را در سه بخش دنبال خواهیم کرد؛ بخش اول موارد گذشته است که در سند برجام در قالب پرونده  پی.ام.دی(ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته ای ایران) بسته شده بود. در این بخش، موضوع مهم دو مکان باقیمانده است. ( آژانس بین المللی انرژی اتمی می گوید که در نتیجه برخی گزارش ها و بازرسی ها وجود ذرات اورانیوم با منشاء انسانی در سایت‌های ورامین و تورقوزآباد مسجل شده و این امر نیازمند شفاف سازی ایران است.)

اسلامی در ادامه گفت: بخش دوم مربوط به شرایط موجود است که در این شرایط در چارچوب پادمان و ان.پی.تی اقدامات متقابل لازم را انجام خواهیم داد. بخش سوم مربوط به شخص مدیرکل آژانس است که مدیرکل آژانس می‌تواند به عنوان تسهیل کننده و تصحیح کننده برای برداشتن موانع و حل و فصل مسائل که عمدتا سیاسی است، تاثیرگذار باشد. برهمین اساس یکی از بخش‌های گفت‌وگوی ما در پیگیری بیانیه مشترک، تعاملات سیاسی است که می‌تواند اثرات متقابل داشته باشد.

عدم اجرای برجام و قانون مجلس؛ معیار اقدام های هسته ای ایران

محمد اسلامی در بخش دیگری از سخنانش تلویحا به تداوم تصمیم ایران به عدم اجرای تعهدات برجامی در شرایط فعلی اشاره کرده و با تاکید بر اینکه سفر گروسی در چارچوب تعامل های ایران با آژانس در قالب ان.پی.تی و پادمان است، گفت: کاهش تعهدات ایران در پاسخ به عدم وفای به عهد طرف مقابل بوده و ملاک اقدامات ایران در این کاهش تعهدات در چارچوب برجام و به استناد ماده 26 بوده است.

اسلامی در ادامه یادآوری کرد که معیار دیگری برای تعیین کمیت و کیفیت برنامه هسته ای ایران هم وجود دارد؛ قانون «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها.»

تهران باید این ساعت شنی را معکوس کند

سفر رافائل گروسی به ایران و حضور او در نخستین کنفرانس بین المللی علوم و فنون هسته ای که از ابتدا با حاشیه هایی همراه بود پس از بازگشت او نیز در رسانه های غربی انعکاس قابل توجهی داشت. خبرگزاری آسوشیتدپرس در این باره نوشت:

«تنش ها بین ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی از سال 2018، زمانی که دونالد ترامپ، رئیس جمهور وقت آمریکا به طور یکجانبه ایالات متحده را از توافق هسته ای تهران با قدرت های جهانی خارج کرد، افزایش یافته است. از آن زمان، ایران تمام محدودیت‌هایی برجامی بر برنامه هسته ای این کشور را کنار گذاشته و غنی سازی اورانیوم را تا 60 درصد پیش برده است. کارشناسان این رقم را بسیار نزدیک به سطح تسلیحاتی 90 درصد می دانند. همزمان فعالیت دوربین های نظارتی آژانس در تاسیسات هسته ای ایران با اختلال هایی همراه بوده و آژانس می گوید ایران به برخی از باتجربه ترین بازرسان این نهاد مجوز فعالیت نداده است. از سوی دیگر سخنانی هم درباره تغییر دکترین نظامی ایران در حوزه هسته ای از سوی مقام های متفاوت ایرانی شنیده شده است.»

در حالی که از دو نشست خبری رافائل گروسی در اصفهان و وین، اطلاعات متفاوت و درخوری درباره دستاوردهای این سفر به دست نیامد باید انتظار داشت که مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی در گزارش دوره ای خود به شورای حکام در 7 خرداد ماه و نشست آتی این شورا در 14 خرداد ماه اطلاعات بیشتری را در باره روند مورد توافق با تهران برای حل و فصل اختلاف ها ارائه دهد.

با توجه به اذعان محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی به نیاز به تعامل سیاسی میان دو طرف برای حل و فصل برخی اختلاف های فنی بعید به نظر می رسد که در فضای متشنج فعلی بتوان سفر گروسی را کاملا موفقیت آمیز توصیف کرد اما در شرایط فعلی منطقه به نظر می رسد که دو طرف تلاش خواهند کرد تا از تشدید تنش و به اصطلاح شکست کامل دور جدید رایزنی ها در تهران و اصفهان پرهیز کنند.

هرچند که پیش بینی می شود با توجه به تحولات میدانی اخیر و جاری از تبادل آتش مستقیم میان ایران و اسرائیل تا تداوم دو جنگ اوکراین و غزه و فعال شدن گروه های مقاومت در منطقه به منظور اعمال فشار بر اسرائیل برای برقراری آتش بس و ارسال کمک های بشردوستانه به غزه، غرب در این مقطع تمایلی برای تشدید تنش با تهران با صدور قطعنامه ای جدید در شورای حکام را نداشته باشد، اما همین شرایط مبهم سیاسی و امنیتی می تواند به تشدید غیرمنطقی تنش هم در حوزه مرتبط با فعالیت هسته ای و اختلاف های ایران با آژانس منتهی شود. همانطور که از مجموع سخنان اسلامی در اصفهان و گروسی در وین برآمد تا زمانی که تحریم ایران به بهانه فعالیت های هسته ای ادامه داشته باشد امکان محدود سازی دامنه این برنامه در ایران با استناد به متن برجام و البته قانون اقدام راهبری لغو تحریم مصوب مجلس شورای اسلامی وجود ندارد و ناگفته پیدا است که ایران به برخی گام های هسته ای به شکل برگ امتیازی نگاه می کند که باید در ازای دستاوردی در میز مذاکره هزینه شود.

آنچه که گذشت زمان در این ساعت شنی را خطرناک می کند رسیدن دو طرف به ضرب الاجل دهمین سال برجام یعنی 2025 و موعد پایان عمر قطعنامه 2231 و لغو کامل شش قطعنامه تحریمی شورای امنیت علیه جمهوری اسلامی ایران است.

بسیاری بر این باورند که در صورت تداوم وضعیت فعلی، یکی از کشورهای اروپایی به منظور جلوگیری از لغو کامل این قطعنامه ها به مکانیسم ماشه در شورای امنیت متوسل خواهد شد. هرچند که در برجام نقش ناظر کیفی به آژانس بین المللی انرژی اتمی داده شده، اما فراموش نکنیم که آغاز رسمی امنیتی سازی پرونده هسته ای ایران هم با ارجاع این پرونده از شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی به شورای امنیت ملل متحد بود. اکنون نیز احتمال تکرار این سناریو تا پیش از موعد پایان عمر قطعنامه 2231 در سال 2025 میلادی وجود دارد و به نظر می رسد که تأکید محمد اسلامی بر لزوم استفاده گروسی از جایگاه حقوقی و سیاسی در مقام مدیرکل آژانس برای عدم تشدید تنش و تاثیرپذیری سیاسی این نهاد هم اشاره به این موضوع بوده است.

با این همه، تجربه ثابت کرده که هشدارهای شفاهی و کنایه های دیپلماتیک در مصاف ایران با غرب در پرونده هسته ای، هرچند مصرف رسانه ای خوبی دارند، اما تاکید رافائل گروسی مبنی بر اینکه عصای جادویی وجود ندارد که اختلاف ها را ناگهان از بین ببرد و نیاز به گام های اجرایی و عملیاتی در حوزه رفع اختلاف ها است، باید در تهران جدی گرفته شود.

اگر رفع اختلاف های فنی ایران با آژانس به منظور جلوگیری از ارجاع پرونده به شورای امنیت نیازمند مذاکراتی سیاسی با سایر اعضای برجام بخصوص کشورهای غربی است، تهران باید ابتکار عمل را در دست گرفته و هر دو مسیر فنی و سیاسی را توامان پیش ببرد تا برگی که امروز تهران به عنوان یک امتیاز قابل خرج در مذاکرات سیاسی نهایی با غرب برای رفع تحریم حفظ کرده، دوباره به طناب دار و عاملی برای بازگشت تحریم های شورای امنیت تبدیل نشود.

عبور سالم پرونده ایران از این نشست دوره ای شورای حکام یک هدف گذاری هرچند ضروری، اما کوتاه مدت است که باید با گام های عملیاتی ایران در دو حوزه فنی و سیاسی برای گرفتن بهانه از طرف مقابل برای امنیتی سازی دوباره این پرونده در نشست های فصلی آتی شورای حکام دنبال شود.