خلیج گرگان کم‌عمق است. حداکثر عمق آن به چهار متر می‌رسد و از شرق به غرب از عمق آب کاسته می‌شود. درجه شوری آب خلیج در قسمت‌های غربی به علت عمق کم و زیاد بودن تبخیر، قدری بیشتر از شوری آب دریای خزر است و در مصب رودخانه ها به علت ورود آب شیرین، از درجه شوری آب آن کاسته می‌شود.
رودخانه های دو حوضه آبریز به خلیج گرگان سرازیر می شود که شامل :
۱- رودخانه های حوضه آبریز قره سو شامل گرمابدشت، نومل، باغ گلبن، زیارت، طول چشمه، توشن، انجیراب، شصت کلا، کفشگیری، نوچمن، شموشک، نامن، میاندره، ایلوار، بالا جاده، پلنگ کرس، غاز محله و زوار دشت در استان گلستان که دارای یک آبراهه اصلی به نام قره سو هستند، در حوضه آبریز قره سو ۱۰۰ میلیون متر مکعب پتانسیل سالانه آب سطحی وجود دارد.
۲- رودخانه های کوچک ساحلی موسوم به حوضه آبریز خلیج گرگان که زهکشی خود را به طور مستقیم در این خلیج تخلیه می کنند و در حد فاصل حوضه قره سو تا حوضه نکارود به صورت نواری بین این دو حوضه گسترده می باشند شامل سرکلاته ( کارکنده )، باغو، سرمحله، کوه صحرا، گز - وطنا، مزنگ و نوکنده موسوم به حوضه آبریز شرق خلیج گرگان با پتانسیل سالانه ۴۰ میلیون متر مکعب و کلت، رستمکلا، کوهستان، عباس آباد، خلیل محله، بهشهر، پاسند، لمراسک ( تیرتاش )، کلاک، ریحان آباد ( ولمازو )، رکاوند و گلوگاه در استان مازندران است.
خلیج گرگان از طریق شمال شرقی حد فاصل جزیره آشوراده - چپاقلی به دریای خزر متصل است لذا نوسانات سطح آب علاوه بر تأثیر پذیری موقت از ورود رودخانه های بالادست، با سطح دریای خزر در حال تعادل است و کمبود آب تبخیری آن از طریق دریای خزر تأمین می‌شود.
این وضع سبب شده است که یک جریان شدید طولانی از دریا به خلیج و یک جریان ضعیف و کوتاه مدت از خلیج به دریا، از طریق تنگه بندر ترکمن- آشوراده برقرار گردد.
دریای خزر در ۱۰۰ سال گذشته شاهد بیش از ۴ متر نوسانات تراز آب و در سالیان اخیر شاهد افت تراز سطح آب بوده است. این نوسانات در بخش های عمیق دریا، تأثیر چندانی از خود به جای نمی گذارد، اما در نواحی ساحلی مانند خلیج گرگان که دارای عمقی کمتر از ۴ متر است باعث تغییرات زیادی از لحاظ هیدرو دینامیکی و مورفولوژیکی و در نهایت زیست محیطی می گردد.
در سالهای نه چندان دور خلیج گرگان از طریق دهانه آشوراده ـ بندرترکمن و کانال خزینی با دریای خزر در ارتباط بوده است. اما در حال حاضر تنها از طریق دهانه آشوراده ـ بندرترکمن به عرض تقریبی ۲ کیلومتر با دریای خزر در ارتباط دائمی است. کانال خزینی در سال های اخیر با کاهش سطح آب دریا و افزایش رژیم رسوب گذاری مسدود شده است. دهانه آشوراده ـ بندرترکمن نیز از طریق ناحیه چپاقلی واقع در شرق خلیج با دریای خزر در ارتباط است.
در سنوات اخیرا از حدود ۴۰ تا ۵۰ هزار هکتار مساحت خلیج گرگان، هشت تا ده هزار هکتار خشک شده و سطح آب آن نیز تا ۸۵ سانتیمتر کاهش یافته است. عمق خلیج گرگان که در برخی نقاط به حداکثر ۴ متر می رسید، اینک به ۱,۵ متر کاهش یافته و چند سالی است که بخشی از دغدغه مردم و مسئولان استان های گلستان و مازندران به ویژه ساحل نشینان، بر راه های ورود آب به این خلیج متمرکز شده است .
با توجه به مسائل کارشناسی و دیگر مسائل، اختلاف نظرهایی میان کارشناسان، مدیران ، مردم و برخی سازمان های مردم نهاد در خصوص راهکارها به چشم می خورد.
برخی به تامین نداشتن حقآبه این مجموعه با محدودیت منابع آبی و احداث سد در بالادست و لایروبی نشدن کانال‌ها اشاره کرده و عنوان می دارند که این امر موجب نرسیدن آب در زمان کم بارشی یا در زمان سیلابی شدن آب به خلیج می شود.
راهکاری مانند انسداد چاه‌های غیرمجاز و کنترل فعالیت چاه‌های مجاز بیش از برداشت و نصب کنتورهای هوشمند روی آن ها نیز در برخی اظهار نظرها به چشم می خورد.
راهکارهایی که بتوانند تبادل آبی بین خلیج گرگان و دریای خزر را افزایش دهند، نیز مورد مطالعه مفصل قرار گرفته شامل انتقال آب دریا از طریق لوله کشی در محل روبروی جزیره " اسماعیل سای "، پمپاژ آب دریا به داخل خلیج از طریق لوله کشی بر روی زبانه میانکاله، تخلیه آب پساب نیروگاه نکا به خلیج، پمپاژ آب دریا به داخل خلیج از طریق بندر امیرآباد، لایروبی و بهسازی کانال آشوراده، لایروبی و بهسازی کانال چپاقلی، لایروبی و بهسازی توامان کانال های چپاقلی و آشوراده، لایروبی و بازگشایی کانال خزینی و احداث جتی سنگی، لایروبی و بهسازی کانال چپاقلی و لایروبی و بازگشایی کانال خزینی و احداث جتی سنگی، احداث کانال جدید بر روی زبانه میانکاله و احداث جتی سنگی در محل روبروی جزیره اسماعیل سای، که در نهایت با در نظر گرفتن تمامی شرایط، گزینه لایروبی و بهسازی کانال آشوراده به عنوان راهکار نهایی معرفی شده است.
برخی نظرات نیز عنوان می دارد که لایروبی کانال های ارتباطی خلیج گرگان با دریا جهت افزایش ورود آب دریای خزر به خلیج کمکی به احیای این خلیج نمی کند بلکه در دراز مدت اثرات منفی نیز در وضعیت اکولوژی منطقه خواهد داشت و باعث خالی شدن آب تالاب بین المللی میانکاله خواهد شد و بهترین راه تامین آب مورد نیاز خلیج گرگان را استفاده از منابع رودخانه های بالادستی عنوان نموده و لایروبی این رودخانه ها جهت ورود آب بالادستی به خلیج را مهمترین کار دانسته اند.
با بررسی پتانسیل کل رودخانه های ورودی به خلیج گرگان در می یابیم که پتانسیل کل حوضه های ورودی به این خلیج در سال های نرمال کمتر از ۲۰۰ میلیون متر مکعب بوده که طبیعتا بخش زیادی از آن از سالیان دور به مصارف شرب، صنعت، کشاورزی و آبزی پروری تخصیص یافته از جمله احداث سد کوثر با ظرفیت حدود ۷ میلیون متر مکعب در حوضه آبریز قره سو که انتظار جلوگیری از مصرف آب و سرازیر شدن کل پتانسیل سالانه آب سطحی این دو حوضه به خلیج گرگان، به لحاظ فنی، اقتصادی و اجتماعی امری غیرعملی به نظر می رسد.
حوضه آبریز ولگا که ۸۰ درصد ورودی آب دریای خزر را تامین می کند، در فصل سرما کاملا زیر برف و یخ قرار می گیرد و با گرم شدن هوا و با ذوب شدن برف در این حوضه، معمولا سالانه حدود ۳۰ سانتیمتر افزایش سطح تراز آبی در دریای خزر به وجود می آید و به همان میزان نیز آب وارد خلیج گرگان می شود که بخش های وسیعی از خلیج را تحت تاثیر قرار می دهد.
این حجم آب در مدت ۶ ماه بالغ بر۱.۲ میلیارد مترمکعب می شود که بالا آمدن موقت آن را به همراه دارد اما از تیرماه به بعد به دلیل اینکه دیگر این افزایش آب وجود ندارد و روند کاهشی بوجود می آید و حجم تبخیر نیز افزایش می یابد، سطح آب به سرعت تا اواخر مهر و آبان ماه پایین می آید.
حجم آبی که از دریای خزر وارد خلیج گرگان می شود، بسیار قابل توجه است زیرا تمام پتانسیل آب رودخانه های حوضه قره سو و حوضه خلیج گرگان کمتر از ۲۰۰ میلیون متر مکعب بوده و آبی که به خلیج گرگان می رسد ، بدلیل مصارف در حوضه ها، به مراتب کمتراست اما دریای خزر می تواند در مدت سه ماه حدود ۱.۲ میلیارد مترمکعب آب به خلیج گرگان وارد کند.
در سال آبی ۹۸ - ۱۳۹۹ حدود ۲۲۰ میلیون متر مکعب آب از حوضه قره سو به خلیج گرگان وارد شد که حدود ۱۶۵ میلیون متر مکعب آن در در دو ماه فروردین و اردیبهشت در اثر سیلاب ابتدای سال ۱۳۹۸ رخ داد . این امر موجب آبگیری موقت خلیج شد و تراز آن را چند سانتی متر بالا آورد که در مناطق غرب و جنوب غرب خلیج منجر به زیر آب رفتن مساحت کمی با عمق چند سانتیمتری آب شد که البته این وضعیت پایدار نبود.
بخش غربی این خلیج منطقه ای با شیب کم است و ورود سیلاب، این منطقه را تحت تاثیر قرار می دهد و آن را به شوره زاری دارای آب کم عمق لب شور تا شیرین تبدیل می کند. اما ضمن ورود بخشی از این آب به دریای خزر به دلیل خاصیت ظروف مرتبطه و نیز با توجه به گرم شدن هوا، این آب تا اواخر مهر به سرعت تبخیر می شود و سطح آب خلیج دوباره کاهش می یابد.
در مجموع به نظر می رسد تکیه بر آورد آب رودخانه ها برای افزایش سطح و حجم آب در خلیج گرگان با واقعیت ها فاصله دارد، هرچند با لایروبی رودخانه ها و رفع موانع رسیدن روان آب ها به خلیج، بخش های غربی و کم عمق می تواند چند روزی بیشتر در هر سال شاهد مقداری آب باشد.
* سید محسن حسینی ( برساووش )، کارشناس مسائل آب
