این سیل نه اولین سیل استان گلستان بوده و نه آخرین خواهد بود و با توجه به عوامل مختلف اعم از عوامل اصلی شامل شدت، مدت بارش و عوامل تشدید کننده از جمله زمین‌شناسی و خاک، شیب و پوشش طبیعی، تغییر کاربری اراضی، کاهش تراکم جنگل‌ها و مراتع، جانمایی نامناسب ابنیه مسکونی و راه‌های ارتباطی، خشکسالی و افزایش دامنه سیل، بروز جریان‌های گلی، واریزه‌ای، حمل درختان، عدم رعایت حریم و بستر رودخانه‌ها و مسیل‌ها، مسدود شدن مقطع رودخانه‌ها، مسدود شدن دهانه پل‌ها و ... لازم است نکاتی توسط عموم مردم و دستگاه‌های دولتی مورد توجه قرار گیرد که ذیلا به نکاتی اشاره می‌شود.
بدیهی است که هریک از نکات مورد اشاره و طیف اثرات آن در کاهش تشدید سیل و حتی تعدیل آن خود نیازمند توضیحات بیشتری است که در این مقال نمی‌گنجد و لازم است در نوشتارهای دیگر توسط اهل فن مورد تشریح بیشتر قرار گیرد.
1 - هم اکنون با گذشت بیش از 17 سال از سیل عظیم سال 1380 استان گلستان و سیل های بعد از آن از جمله سیل اخیر (اسفند 97 و فروردین 98) به نظر می آید جای «مرکز مطالعات و تحقیقات سیل» به عنوان یک مرکز کشوری در استان گلستان هنوز خالی است و با توجه به سابقه سیل در استان گلستان و مزایای دیگر، بسیار به جاست اگر مدیران استان و کارشناسان و دانشمندان مرتبط با موضوع همت خود را برای تاسیس این مرکز جزم کنند.
2 - اخطار هواشناسی باید دقیق باشد یعنی هم «میزان بارش» را پیش‌بینی کند و هم «محل بارش» و هم «زمان بارش» را. فاصله زمانی هم حداقل یک هفته باشد تا بتوان برنامه آمادگی سیلاب و تنظیم سدها را انجام داد. برای پیش‌بینی‌های دقیق‌تر نیاز به تجهیزات مدرن‌تر از جمله رادار موسوم به «سی باند» و نیز ملحقات آ ن است، تکمیل شبکه ایستگاههای هواشناسی و باران‌سنجی در سطح استان به ویژه ایستگاههای ثبت کننده و آنلاین (110 ایستگاه) نیز از عوامل موثر در پیش‌بینی بارش است.
3 - مطالعه و اجرای طرح‌های آبخیزداری در حوضه‌های بالادست، بخشی از مقدار و سرعت سیلاب را تعدیل کرده و رسوب را نیز کاهش می‌دهد. همچنین افزایش پوشش گیاهی، جنگلکاری و احداث باغ در بالادست جاده بین‌المللی نوکنده تا تنگراه، در کاهش سرعت آب و میزان رسوب بسیار موثر است.
4 - تکمیل شبکه ایستگاههای آب‌سنجی در تمام رودخانه‌ها و سرشاخه‌ها به ویژه ایستگاههای ثبت‌کننده و آنلاین در ثبت و آمادگی در مقابل روانابهای حاصل از بارش‌ها و زمان رسیدن به شهرها وروستاها نقش مهمی ایفا می‌کند.
5 - مطالعه و اجرای طرح‌های هشدار سیل در حوضه‌های بالادست شهرها مجموعه‌های مهمی است که در حفظ جان و مال مردم نقشی اساسی دارد.
6 - سد وشمگیر با گذشت حدود 50 سال از عمر آن نیاز به علاج بخشی دارد، افزایش حجم مخزن و تعمیرات اساسی دریچه‌های پایاب سد در اولویت اول و ایستگاههای پمپاژ، شبکه‌ها و زهکش‌ها در اولویت بعدی می‌تواند بخشی از سیلاب را مدیریت کند.
7 - تسریع در تکمیل سدهای نرماب در مینودشت، چایلی (مختومقلی فراغی) در مراوه‌تپه و آقدکش در آق‌قلا نقش مهمی در ذخیره‌سازی و نیز تعدیل سیلاب دارند.
8 - مطالعات، مجوزها و آغاز عملیات سدهای قره‌چای در رامیان و شصتکلاته در گرگان به نوبه خود در مدیریت سیلاب اهمیت دارند، ظرفیت مدیریت سیلاب در این سدها لحاظ شود.
9 - تسریع در تکمیل طرح زهکشی اراضی اولویت‌دار غرب استان ( ترکمن، گمیشان، کردکوی، آق‌قلا، گرگان ) در هدایت بخش زیادی از سیلاب پخش شده در دشت کمک می‌کند.
10 - مطالعه و اجرای فیوز (تاسیسات و کانال)های انحراف سیلاب رودخانه‌های گرگانرود، قره‌سو و هدایت ایمن سیلاب تا دریا نقش تسکین‌دهنده سیلاب‌های بیش از ظرفیت رودخانه را ایفا می‌کنند.
11 - تسریع در تکمیل نقشه‌برداری و کاداستر بستر و پیرامون رودخانه‌ها و تعیین حد بستر و حریم رودخانه‌ها و اعلان عمومی که از حدود 2850 کیلومتر رودخانه در استان حدود یک‌هزار و 350 کیلومتر انجام شده و حدود 1500 کیلومتر باقی‌مانده است به مدیریت ریسک کاربری اراضی پیرامون رودخانه‌ها کمک شایانی می‌کند.
12 - تسریع در علامتگذاری (رپرگذاری) حد نهایی بستر رودخانه ها که از حدود 2 هزار و 850 کیلومتر رودخانه در استان حدود 620 کیلومتر انجام شده و حدود 2 هزار و 230 کیلومتر باقی مانده است، به مردم در رعایت بستر و حریم رودخانه‌ها بینش بهتری می بخشد.
13 - تخصیص اعتبار پیوسته جهت گشت و بازرسی دائمی برای حراست بستر و حریم و پیشگیری و مقابله با تجاوزات و نیز اخذ سند بستر رودخانه ها به منظور مراقبت دائمی و تسریع در رفع تجاوزات از عوامل مهم تشدید سیل به ویژه در نقاط جمعیتی است.
14 - آموزش‌های عمومی در رسانه‌ها، نصب تابلوهای هشدار و تابلوهای مشخصات بستر و حریم که نیاز به حدود 3 هزار تابلو در نقاط مناسب است، از موارد کاهنده اثرات سیل است.
15 - لایروبی، ساماندهی و اصلاح مسیر رودخانه ها با توجه به نوع و شکل رودخانه‌های استان، به طور دائم انجام شود به نحوی که سالانه حداقل 600 کیلومتر از رودخانه‌ها باید لایروبی شود.
16 - دیواره‌سازی و تثبیت بستر رودخانه‌ها در نقاط آسیب‌پذیر رودخانه‌ها از ورود سیل به اراضی و تاسیسات مجاور پیشگیری می‌کند، از حدود 200 کیلومتر نقاط آسیب‌پذیر شناسایی شده در استان حدود 50 کیلومتر دیواره‌سازی انجام شده و حدود 150 کیلومتر نیازمند دیواره است.
17 - تکمیل عملیات شناسایی، صدور احکام قضایی و تخریب تجاوزات به بستر و حریم رودخانه‌ها در بازگشایی مسیر سیل اهمیت ویژه دارد، در این بین برخی ابهامات قانونی نیز لاز م است، رفع شود.
18 - مطالعه و ایجاد نقاط امن برای اسکان موقت مردم هر شهر و روستا و تهیه نقشه خروج اضطراری و مانورهای ادواری در آمادگی و حفظ جان مردم اهمیت فوق العاده دارد.
19 - لایروبی و تنقیه مداوم بالادست، مقطع و پایین دست پل‌ها توسط مالکان و متولیان آنها (راه، راه آهن، شهرداری‌ها، دهیاری‌ها، جهاد کشاورزی، بخش خصوصی) از تشدید اثرات سیل جلوگیری می‌کند.
20 - مسیرهای انحراف آب که در سیل اخیر (اسفند 97 و فروردین 98) ایجاد شده‌اند، تثبیت شده و تملک شده و برای سیلاب‌های احتمالی سنوات بعدی محفوظ مانده و نگهداری شوند و در مکان‌هایی از جاده‌های اصلی و فرعی و راه آهن که در سیلاب اخیر برای عبور سیل تخریب شده، پل طراحی شود و از انسداد آنها خودداری شود.
21 - بیمه سیل برای منازل، تاسیسات، وسایط نقلیه، اراضی کشاورزی و ... با جدیت ایجاد و توسعه یابد.
22 - کارگاه‌ها، دامداری‌ها، مرغداری‌ها و سایر تاسیسات اقتصادی چنانچه در حریم رودخانه‌ها احداث شده‌اند، به بیرون از حریم منتقل شوند و چنانچه خارج از حریم ولی در نزدیکی رودخانه هستند، دایک‌های حفاظتی برای آنها احداث شود.
23 - تمام پل‌هایی که بدون مجوز آب منطقه ای احداث شده‌اند و مقطع رودخانه‌ها را کاهش داده‌اند، اصلاح یا تخریب و طبق اصول فنی و مجوز صادره بازسازی شوند.
24 - دایک‌های حفاظتی برای مناطق آسیب‌پذیر شهرهای آق‌قلا، گمیشان، انبارالوم و سیمین شهر، روستاهای مجاور رودخانه‌ها، فرودگاه گرگان و شهرک صنعتی آق‌قلا احداث شود.
25 - جاده کمربندی شهر آق‌قلا به طور کامل تخریب شود و کمربندی جایگزین دو منظوره ( انحراف سیل)، در شرق شهر آق‌قلا احداث شود.
26 - مطالعات دشت سیلابی آق‌قلا _ گمیشان به روز شود.
27 - ضوابط ساخت مسکن و مصالح بکار رفته در واحدهای مسکونی و تجاری و تاسیسات دیگر در شهرهای گنبدکاووس، آق‌قلا، گمیشان، انبارالوم، سیمین‌شهر و روستاهای مجاور گرگانرود و «قره‌سو» متناسب با این باشد که در صورت آبگرفتگی، پایداری آنها مورد تهدید قرار نگیرد.
28 - مطالعات مدیریت سیلاب شهری در شهرهای گنبدکاووس، آق‌قلا، گمیشان ، انبارالوم و سیمین‌شهر به فوریت و سایر شهرهای استان در اولویت بعدی مورد بازبینی قرار گرفته و در صورت نیاز اصلاح شود و براساس آنها طرح‌های جامع و تفصیلی این شهرها مورد اصلاح قرار گیرد.
29 - در تمام شهرها و روستاهای استان، چهار مولفه مهم کاهش روانابهای شهری در صدور پروانه‌ها و تهیه طرح‌های تفصیلی مورد توجه قرار گیرد. (شامل انتقال آب سقف بناها به چاه‌های جاذب یا مخازن ذخیره برای فضای سبز، مفروش کردن حیاط‌ها و پیاده‌روها با پازل‌های قابل نفوذ آب به‌جای موزاییک و...، پایین‌تر قرار گرفتن بلوارها از کف خیابان، جانمایی خیابان و پارک در مجاورت رودخانه‌ها )
30 - در مطالعات طرح‌های هادی روستاها، مسائل مدیریت سیلاب مورد توجه قرار گیرد.
امیدوارم با لحاظ نکات فوق که هر یک از مشاهدات عینی و تجربیات 25 ساله و مطالعات مستمر نگارنده منشا گرفته یکایک و با دقت توسط عموم مردم و دستگاه‌های دولتی مورد توجه قرار گیرد و در بارش‌های بعدی اثرات سیل تعدیل شده و از تشدید آنها نیز جلوگیری شود.
* سید محسن حسینی (برساووش) کارشناس مسائل آب
انتهای پیام بدیهی است که هریک از نکات مورد اشاره و طیف اثرات آن در کاهش تشدید سیل و حتی تعدیل آن خود نیازمند توضیحات بیشتری است که در این مقال نمی‌گنجد و لازم است در نوشتارهای دیگر توسط اهل فن مورد تشریح بیشتر قرار گیرد.
1 - هم اکنون با گذشت بیش از 17 سال از سیل عظیم سال 1380 استان گلستان و سیل های بعد از آن از جمله سیل اخیر (اسفند 97 و فروردین 98) به نظر می آید جای «مرکز مطالعات و تحقیقات سیل» به عنوان یک مرکز کشوری در استان گلستان هنوز خالی است و با توجه به سابقه سیل در استان گلستان و مزایای دیگر، بسیار به جاست اگر مدیران استان و کارشناسان و دانشمندان مرتبط با موضوع همت خود را برای تاسیس این مرکز جزم کنند.
2 - اخطار هواشناسی باید دقیق باشد یعنی هم «میزان بارش» را پیش‌بینی کند و هم «محل بارش» و هم «زمان بارش» را. فاصله زمانی هم حداقل یک هفته باشد تا بتوان برنامه آمادگی سیلاب و تنظیم سدها را انجام داد. برای پیش‌بینی‌های دقیق‌تر نیاز به تجهیزات مدرن‌تر از جمله رادار موسوم به «سی باند» و نیز ملحقات آ ن است، تکمیل شبکه ایستگاههای هواشناسی و باران‌سنجی در سطح استان به ویژه ایستگاههای ثبت کننده و آنلاین (110 ایستگاه) نیز از عوامل موثر در پیش‌بینی بارش است.
3 - مطالعه و اجرای طرح‌های آبخیزداری در حوضه‌های بالادست، بخشی از مقدار و سرعت سیلاب را تعدیل کرده و رسوب را نیز کاهش می‌دهد. همچنین افزایش پوشش گیاهی، جنگلکاری و احداث باغ در بالادست جاده بین‌المللی نوکنده تا تنگراه، در کاهش سرعت آب و میزان رسوب بسیار موثر است.
4 - تکمیل شبکه ایستگاههای آب‌سنجی در تمام رودخانه‌ها و سرشاخه‌ها به ویژه ایستگاههای ثبت‌کننده و آنلاین در ثبت و آمادگی در مقابل روانابهای حاصل از بارش‌ها و زمان رسیدن به شهرها وروستاها نقش مهمی ایفا می‌کند.
5 - مطالعه و اجرای طرح‌های هشدار سیل در حوضه‌های بالادست شهرها مجموعه‌های مهمی است که در حفظ جان و مال مردم نقشی اساسی دارد.
6 - سد وشمگیر با گذشت حدود 50 سال از عمر آن نیاز به علاج بخشی دارد، افزایش حجم مخزن و تعمیرات اساسی دریچه‌های پایاب سد در اولویت اول و ایستگاههای پمپاژ، شبکه‌ها و زهکش‌ها در اولویت بعدی می‌تواند بخشی از سیلاب را مدیریت کند.
7 - تسریع در تکمیل سدهای نرماب در مینودشت، چایلی (مختومقلی فراغی) در مراوه‌تپه و آقدکش در آق‌قلا نقش مهمی در ذخیره‌سازی و نیز تعدیل سیلاب دارند.
8 - مطالعات، مجوزها و آغاز عملیات سدهای قره‌چای در رامیان و شصتکلاته در گرگان به نوبه خود در مدیریت سیلاب اهمیت دارند، ظرفیت مدیریت سیلاب در این سدها لحاظ شود.
9 - تسریع در تکمیل طرح زهکشی اراضی اولویت‌دار غرب استان ( ترکمن، گمیشان، کردکوی، آق‌قلا، گرگان ) در هدایت بخش زیادی از سیلاب پخش شده در دشت کمک می‌کند.
10 - مطالعه و اجرای فیوز (تاسیسات و کانال)های انحراف سیلاب رودخانه‌های گرگانرود، قره‌سو و هدایت ایمن سیلاب تا دریا نقش تسکین‌دهنده سیلاب‌های بیش از ظرفیت رودخانه را ایفا می‌کنند.
11 - تسریع در تکمیل نقشه‌برداری و کاداستر بستر و پیرامون رودخانه‌ها و تعیین حد بستر و حریم رودخانه‌ها و اعلان عمومی که از حدود 2850 کیلومتر رودخانه در استان حدود یک‌هزار و 350 کیلومتر انجام شده و حدود 1500 کیلومتر باقی‌مانده است به مدیریت ریسک کاربری اراضی پیرامون رودخانه‌ها کمک شایانی می‌کند.
12 - تسریع در علامتگذاری (رپرگذاری) حد نهایی بستر رودخانه ها که از حدود 2 هزار و 850 کیلومتر رودخانه در استان حدود 620 کیلومتر انجام شده و حدود 2 هزار و 230 کیلومتر باقی مانده است، به مردم در رعایت بستر و حریم رودخانه‌ها بینش بهتری می بخشد.
13 - تخصیص اعتبار پیوسته جهت گشت و بازرسی دائمی برای حراست بستر و حریم و پیشگیری و مقابله با تجاوزات و نیز اخذ سند بستر رودخانه ها به منظور مراقبت دائمی و تسریع در رفع تجاوزات از عوامل مهم تشدید سیل به ویژه در نقاط جمعیتی است.
14 - آموزش‌های عمومی در رسانه‌ها، نصب تابلوهای هشدار و تابلوهای مشخصات بستر و حریم که نیاز به حدود 3 هزار تابلو در نقاط مناسب است، از موارد کاهنده اثرات سیل است.
15 - لایروبی، ساماندهی و اصلاح مسیر رودخانه ها با توجه به نوع و شکل رودخانه‌های استان، به طور دائم انجام شود به نحوی که سالانه حداقل 600 کیلومتر از رودخانه‌ها باید لایروبی شود.
16 - دیواره‌سازی و تثبیت بستر رودخانه‌ها در نقاط آسیب‌پذیر رودخانه‌ها از ورود سیل به اراضی و تاسیسات مجاور پیشگیری می‌کند، از حدود 200 کیلومتر نقاط آسیب‌پذیر شناسایی شده در استان حدود 50 کیلومتر دیواره‌سازی انجام شده و حدود 150 کیلومتر نیازمند دیواره است.
17 - تکمیل عملیات شناسایی، صدور احکام قضایی و تخریب تجاوزات به بستر و حریم رودخانه‌ها در بازگشایی مسیر سیل اهمیت ویژه دارد، در این بین برخی ابهامات قانونی نیز لاز م است، رفع شود.
18 - مطالعه و ایجاد نقاط امن برای اسکان موقت مردم هر شهر و روستا و تهیه نقشه خروج اضطراری و مانورهای ادواری در آمادگی و حفظ جان مردم اهمیت فوق العاده دارد.
19 - لایروبی و تنقیه مداوم بالادست، مقطع و پایین دست پل‌ها توسط مالکان و متولیان آنها (راه، راه آهن، شهرداری‌ها، دهیاری‌ها، جهاد کشاورزی، بخش خصوصی) از تشدید اثرات سیل جلوگیری می‌کند.
20 - مسیرهای انحراف آب که در سیل اخیر (اسفند 97 و فروردین 98) ایجاد شده‌اند، تثبیت شده و تملک شده و برای سیلاب‌های احتمالی سنوات بعدی محفوظ مانده و نگهداری شوند و در مکان‌هایی از جاده‌های اصلی و فرعی و راه آهن که در سیلاب اخیر برای عبور سیل تخریب شده، پل طراحی شود و از انسداد آنها خودداری شود.
21 - بیمه سیل برای منازل، تاسیسات، وسایط نقلیه، اراضی کشاورزی و ... با جدیت ایجاد و توسعه یابد.
22 - کارگاه‌ها، دامداری‌ها، مرغداری‌ها و سایر تاسیسات اقتصادی چنانچه در حریم رودخانه‌ها احداث شده‌اند، به بیرون از حریم منتقل شوند و چنانچه خارج از حریم ولی در نزدیکی رودخانه هستند، دایک‌های حفاظتی برای آنها احداث شود.
23 - تمام پل‌هایی که بدون مجوز آب منطقه ای احداث شده‌اند و مقطع رودخانه‌ها را کاهش داده‌اند، اصلاح یا تخریب و طبق اصول فنی و مجوز صادره بازسازی شوند.
24 - دایک‌های حفاظتی برای مناطق آسیب‌پذیر شهرهای آق‌قلا، گمیشان، انبارالوم و سیمین شهر، روستاهای مجاور رودخانه‌ها، فرودگاه گرگان و شهرک صنعتی آق‌قلا احداث شود.
25 - جاده کمربندی شهر آق‌قلا به طور کامل تخریب شود و کمربندی جایگزین دو منظوره ( انحراف سیل)، در شرق شهر آق‌قلا احداث شود.
26 - مطالعات دشت سیلابی آق‌قلا _ گمیشان به روز شود.
27 - ضوابط ساخت مسکن و مصالح بکار رفته در واحدهای مسکونی و تجاری و تاسیسات دیگر در شهرهای گنبدکاووس، آق‌قلا، گمیشان، انبارالوم، سیمین‌شهر و روستاهای مجاور گرگانرود و «قره‌سو» متناسب با این باشد که در صورت آبگرفتگی، پایداری آنها مورد تهدید قرار نگیرد.
28 - مطالعات مدیریت سیلاب شهری در شهرهای گنبدکاووس، آق‌قلا، گمیشان ، انبارالوم و سیمین‌شهر به فوریت و سایر شهرهای استان در اولویت بعدی مورد بازبینی قرار گرفته و در صورت نیاز اصلاح شود و براساس آنها طرح‌های جامع و تفصیلی این شهرها مورد اصلاح قرار گیرد.
29 - در تمام شهرها و روستاهای استان، چهار مولفه مهم کاهش روانابهای شهری در صدور پروانه‌ها و تهیه طرح‌های تفصیلی مورد توجه قرار گیرد. (شامل انتقال آب سقف بناها به چاه‌های جاذب یا مخازن ذخیره برای فضای سبز، مفروش کردن حیاط‌ها و پیاده‌روها با پازل‌های قابل نفوذ آب به‌جای موزاییک و...، پایین‌تر قرار گرفتن بلوارها از کف خیابان، جانمایی خیابان و پارک در مجاورت رودخانه‌ها )
30 - در مطالعات طرح‌های هادی روستاها، مسائل مدیریت سیلاب مورد توجه قرار گیرد.
امیدوارم با لحاظ نکات فوق که هر یک از مشاهدات عینی و تجربیات 25 ساله و مطالعات مستمر نگارنده منشا گرفته یکایک و با دقت توسط عموم مردم و دستگاه‌های دولتی مورد توجه قرار گیرد و در بارش‌های بعدی اثرات سیل تعدیل شده و از تشدید آنها نیز جلوگیری شود.
* سید محسن حسینی (برساووش) کارشناس مسائل آب
کپی شد
