بحران آب در کل فلات ایران جدی است و بنا به نظر اغلب کارشناسان کشور در مرز بحران قرار ندارد، بلکه در درون بحران قرار دارد. میزان بارندگی نسبت به سال های گذشته در اغلب نقاط کشور روند کاهشی را نشان می دهد، برداشت های بی رویه از سفره های آب زیرزمینی روند افزایشی را نشان داده و بنابر اکثر پژوهش ها، سفره های آب زیرزمینی کشور به ضعیف ترین سطح خود در طول تاریخ رسیده اند.
از طرف دیگر روش های مصرف به ویژه در کشاورزی همچنان بر روند سنتی گذشته باقی مانده و کشاورزی همچنان پرمصرف ترین بخش از میان سه بخش مصارف خانگی، کشاورزی و صنعتی به شمار می آید. در این میان وضعیت برخی استان های کشور نسبت به دیگر استان ها وخیم تر گزارش می شود. کرمان، اصفهان، فارس، خراسان و اغلب استان های جنوب و شرق کشور به طرز نگران کننده ای در بحرانی ترین شرایط خود قرار دارند.
مصرف نگران کننده آب در بخش کشاورزی
این تصویر نگران کننده را باید در کنار درخواست های مهم از آب شیرین قرار داد. برخلاف کشورهای توسعه یافته که بخش کمی از جمعیت توسط کشاورزی مکانیزه می تواند پاسخگوی تأمین کل کشور باشد، در ایران بخش زیادی از جمعیت به کشاورزی مشغول است. در حال حاضر در مجموع کشور چیزی حدود 18 درصد کل جمعیت به کشاورزی مشغول هستند. این رقم در میان روستاییان به 50 درصد می رسد.
اما وضعیت در دو بخش دیگر هم جدی است. مصارف خانگی و صنعتی نیز از جمله مهم ترین بخش های مصرف آب شیرین به شمار می آیند. درست است که 92 درصد مصرف آب کشور در بخش کشاورزی، 2 درصد مصارف صنعتی و 6 درصد مصارف خانگی است، اما نبود روش های درست مصرف در بخش خانگی بر حجم نگرانی ها می افزاید. اما در مجموع باید کشاورزی را اصلی ترین بخش حجم بالای مصرف آب در کشور دانست. براساس داده های آکواستات فائو، ایران بالاترین درصد مصرف آب در بخش کشاورزی را در کل جهان در اختیار دارد. پس از ایران با 92 درصد، کشورهای پرآبی همچون هند و تایلند با 90 درصد قرار دارند. این در حالی است که این رقم در کشورهای توسعه یافته چیزی در حدود 30 درصد است.
بحران کم آبی و مهاجرت اجباری
صورت مسأله مشخص است. فلات ایران با کم آبی مواجه است. کم آبی نگران کننده ای که به ویژه وضعیت اشتغال در بسیاری از استان های کشور با خطر جدی روبرو خواهد کرد. جنگ آب در برخی استان های کم آب بسیار جدی است و نه تنها اشتغال بلکه چالش های جدی در حیات اجتماعی ایجاد می کند. اگر فکری ملی برای این بحران دهه آینده ایران نشود دم دست ترین گزینه محتمل چالش های اجتماعی عدیده و پدیده نگران کننده ای به نام «مهاجرت» خواهد بود. مهاجرت در این بستر، مهاجرتی از روی اجبار است، چه آنکه در مبدأ آبی برای کشاورزی و حتی مصارف خانگی وجود نخواهد داشت.
در طول تاریخ نیز برخی مناطق با چنین مهاجرت هایی مواجه بوده اند، اما مهاجرت در این شرایط چیزی در حد یک جنگ برای کشور هزینه خواهد داشت. چه آنکه مهاجرت در این بستر مهاجرت میلیون ها نفر از نقطه ای به نقطه ای دیگر است که می تواند هم برای مبدأ و هم مقصد دشواری های غیر قابل تصوری را ایجاد کند. براساس برآورد کارشناسان در حال حاضر جمعیتی در حدود 50 میلیون نفر در کشور در معرض کم آبی قرار دارند. تصور مهاجرت حتی بخشی از این جمعیت برای مقصد فاجعه بار خواهد بود.
مشکلات عدیده مهاجرت در مقصد
مهاجرت پدیده ای دو قطبی است و دو سر دارد. سری در مبدأ و سری در مقصد. هیچگاه نمی توان گفت مهاجرت فی نفسه همواره در یکی از دو سر مشکلات بیشتری خواهد داشت. این به شرایط و اقتضائات بستگی دارد که مهاجرت در چه زمینه ای اتفاق افتاده و با چه مکانیسمی پیشروی کند. مهاجرتی که در بافت پدیده کم آبی روی دهد، بیش از آنکه برای مبدأ مشکل آفرین باشد، برای مقصد مشکلات عدیده ایجاد می کند. چه آنکه مقصد از پیش دارای جمعیتی ساکن است که جمعیت مهاجر بر آن جمعیت ساکن و بومی، بار اضافه ای را وارد خواهد کرد.
یکی از اصلی ترین مقاصد مهاجرت در این بستر، استان هایی هستند که کمی وضعیت بهتری نسبت به دیگر استان خشک کشور دارند. درست است که استان های شمالی همچون مازندران و گلستان نیز به دلیل کاهش بارش ها و مصرف بی رویه، در معرض خطر تهدید کم آبی قرار دارند، اما به نسبت استان های خشک کشور وضعیت بهتری دارند. از این رو مطئناً مازندران به عنوان استان مقصد برای مهاجرت انتخاب می شود. چیزی که در حال حاضر نیز اتفاق افتاده و روند خزنده و بی سر و صدای خود را در پیش گرفته است.
مازندران، اصلی ترین مقصد مهاجرت گسترده
اگر امروز نگاهی موشکافانه به برخی شهرهای مازندران شود، نشانه هایی از این مهاجرت از استان های خشک و بد آب و هوا در حال شکل گیری است. برای مثال برج هایی که در شهر بابلسر به صورت بی ضابطه و قارچ مانند روزی پس از روز دیگر سر بر می آورند، پذیرای بسیاری از خانواده ها از استان هایی همچون خراسان، خوزستان، تهران، البرز و دیگر استان ها هستند. امروز در این شهرها جمعیت بسیار زیادی از دیگر استان ها به خرید ملک مشغول اند و خود را ساکن مازندران می دانند. این غیر از آن بخش بسیار مهمی از جمعیت مهاجر از اقشار بالای جامعه است که در مناطق غیر شهری همچون روستاها و مناطق خوش آب و هوای استان به ساخت ویلا مشغول هستند.
مهاجرت در مقصد سونامی های بزرگی همچون مشکل تأمین شغل، تأمین مواد غذایی و آب، کمبود زمین و دیگر مسائل عدیده را ایجاد خواهد کرد. همین حالا نیز مهاجرت گسترده پایتخت نشینان به مناطق غرب مازندران قیمت زمین را در این مناطق به طرز شگفت آوری افزایش داده و مشاغل سنتی مردم منطقه را تهدید می کند. پدیده مهاجرت ایرانیان به استان هایی همچون مازندران بر حجم نگران کننده تمرکز در این مناطق به طرز وحشتناکی می افزاید. همین حالا نیز شهرهای مازندران با مشکلات عدیده تمرکزگرایی در نقاط شهری، ترافیک و اشتغال شهری مواجه هستند. در اغلب شهرهای گردشگر پذیر مازندران همین امروز نیز وقتی ایام تعطیلات آغاز می شود، مشکلاتی همچون کمبود برق و آب شرب ایجاد شده و مناطق شهری در ساعت هایی از روز با قطعی آب و برق مواجه هستند.
هجوم به منابع طبیعی دیگر خطر جدی مهاجرت گسترده به مناطق شمالی است. مطمئناً وقتی پیمانه املاک در شهرها پر شود، سرریز جمعیت و حجم درخواست ها برای سکونت به سمت روستاها، مناطق ییلاقی و طبیعت مازندران می رود. مشکلات عدیده دیگر همچون تأمین شغل، ناهمگونی فرهنگی میان مهاجران و بومیان منطقه و مشکلات اجتماعی همچون حاشیه نشینی، کودکان کار و آسیب های اجتماعی عدیده همچون فقر، تکدی گری، طلاق و اعتیاد به طرز فاجعه باری رشد خواهد کرد.
توان اکولوژیک و اجتماعی مازندران در مرز پایان
توان اکولوژیک، حد توانی است که طبیعت می تواند پاسخگوی بهره گیری از آن باشد. دریا، جنگل، منابع آب شیرین، رودخانه ها، منابع طبیعی، حاصلخیزی زمین ها و تمامی حیات طبیعی استان مازندران حدی از توان اکولوژیک را دارا است که باید در بهره برداری از آنها مورد توجه جدی قرار گیرد. همین امروز کارشناسان توان اکولوژیک مازندران را در نقاط پایانی دانسته و دیگر ظرفیتی برای برداشت بیش از حد از طبیعت آنرا متصور نمی بینند. با این شرایط با مهاجرت گسترده به استان مازندران توان اکولوژیک مازندران در معرض خطر جدی قرار می گیرد.
توان اجتماعی نیز از دیگر مسائلی است که باید بدان توجه داشت. همین امروز مازندران با بحران بیکاری روبرو است و نمی تواند برای جمعیت بیکار خود شغل ایجاد کند. تصور اینکه جمعیتی بر این جمعیت بیکار اضافه شود، تصور بسیار نگران کننده ای است که شاید جنگ شغل را در آینده رقم زند. ناهمگونی فرهنگی و ضعف در پذیرش جمعیت سربار در بافت اجتماعی و فرهنگی مازندران از نگران کننده ترین مسائلی است که در این زمینه باید بدان توجه داشت. خلاصه آنکه امروز اگر دولت ها فکری ملی برای بحران کم آبی به ویژه در استان های خشک کشور نکنند، نه تنها این استان ها با مشکل مواجه خواهند شد، بلکه استان های شمالی که در ظاهر وضعیت بهتری دارند سایه این خطر بزرگ را احساس خواهند کرد.
* فعال رسانه ای
46
