پنج تاثیر عمده هوش مصنوعی بر کتابخانه‌های آینده

گروه علم و فناوری: کتابداران و متخصصان حوزه کتاب و اطلاعات، از جمله حوزه های پیشرو در جمع آوری، دسته بندی و حفاظت از منابع بوده اند. در این مسیر کتابخانه ها از کاردکس های کاغذی تا جمع آوری داده ها روی میکروفیلم و یا حتی کامپیوترهای شخصی را تجربه کرده‌اند. روند تکامل کتابخانه‌ها بیشتر بیانگر یک حرکت بطئی بوده است. به معنای این که ظهور فناوری باید به حدی برسد که جامعه مخاطبان متقاضی آن باشد. در هر صورت هر گونه تاخیر در به کارگیری گسترده هوش مصنوعی، علاوه بر این که کل روند را به تاخیر می‌اندازد، فرآیند عمومی‌سازی و آموزش آن را نیز با مشکل روبرو خواهد کرد.

تا این جای کار، برخی کتابخانه‌ها، به کارگیری هوش مصنوعی را وارد برنامه عملیاتی خود کرده‌اند و تلاش می‌کنند حوزه به کارگیری آن را گسترش دهند. ابعاد احتمالی که هوش مصنوعی می‌تواند کتابخانه‌ها را تحت تاثیر قرار دهد به شرح زیر می‌تواند باشد:

** جستجوی حرفه‌ایی

سازماندهی و قابلیت دسترسی منابع همواره از دغدغه‌های متخصصان کتابداری بوده است، به سبب این که بازیابی اطلاعات به کیفیت نمایه سازی و سیستم‌های جستجو بازمی گردد. این جستجوها براساس نام پدیدآورنده، موضوع، نام کتاب، سال انتشار و ... می‌تواند باشد. دقت در بازیابی اطلاعات کمک می‌کند اطلاعات مرتبط راحت‌تر در دسترس قرار گیرند و حالا ظهور نرم افزارها و ابزارهای مرتبط با هوش مصنوعی به کتابداران قدرت داده است تا بتوانند با دقت هر چه بیشتر این فرآیند را مدیریت کنند و در این بین آنها به عنوان حافظان داده ایفای نقش خواهند کرد.

هم چنان باتوجه به دانش تخصصی آنها، بی شک خود کتابداران در فرآیند طراحی این پایگاه های داده مبتنی بر هوش مصنوعی حضور خواهند داشت. در ادامه نیز بسط این دانش جدید در بین کاربران و ارائه آموزش عمومی به علاقه مندان و مراجعه کنندگان به کتابخانه از جمله وظایفی خواهد بود که کتابداران ایفا خواهند کرد.

** عملیات اجرایی کتابخانه

تاریخ مدیریت کتابخانه‌ها همواره با پیچیدگی همراه بوده است و مدیران کتابخانه‌ها همواره تلاش کرده ‌اند متناسب با توسعه فناوری‌های جدید خود را با آن منطبق سازند. در این فرآیند دنبال کردن موقعیت کتاب‌های قرض داده شده و یا مشخص کردن جریمه تاخیر از جمله عملیات‌های اجرایی مهم در کتابخانه‌ها بوده است. ظهور کامپیوتر کمک کرد که سیستم‌های دستی امانت کتاب و دنبال کردن آن کامپیوتری شود و حالا یک بار دیگر این سیستم‌ها منطبق با نرم‌افزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی ارتقاء پیدا خواهند کرد. به صورت کلی در عملیات اجرایی، انتظار می‌رود هوش مصنوعی از دو بعد کتابخانه‌ها را تحت تاثیر قرار دهد.

** فرآیند اتوماسیون مبتنی بر ربات

«کتابخانه قفسه باز» و «کتابخانه قفسه بسته» دو مدل اصلی کتابخانه‌ در جهان است و در هر دو مدل اتوماسیون مبتنی بر ربات به شکل خاص خود می‌تواند کاربرد داشته باشد. در کتابخانه‌های قفسه بسته کل عملیات بازیابی منابع، تحویل و بازگرداندن منابع به محل اصلی خودشان بر عهده ربات‌های اتومات خواهد بود و در کتابخانه‌های قفسه باز نیز ربات‌ها به مدل خاص کتابخانه‌های باز ایفای نقش خواهند کرد.

** کتابخانه‌های هوشمند

حد نهایی هوش مصنوعی در کتابخانه ظهور «کتابخانه هوشمند» است که در آن کارکنان به صورت مستقیم در اداره آن نقش ایفا نخواهند کرد. همه چیز از درها، نورپردازی و کامپیوترهای شخصی به صورت ریموت کنترل خواهند شد و کتاب‌یاران به عنوان دستیاران دیجیتال به مراجعه کنندگان خدمات ارائه خواهند کرد.

** خدمات مشتریان

ارائه خدمات مطمئن و ارزشمند متناسب با نیاز گروه های مختلف همواره از اهداف کتابخانه‌ها و کتابداران حرفه ایی بوده است. این خدمات چرخه‌ایی شامل به روز رسانی منابع، چرخش، مرجع دهی، امانت دهی بین کتابخانه‌ایی و برنامه‌ریزی را شامل می شود. این اقدامات در نگاه نخست ممکن است استاتیک و فاقد پویایی به نظر برسند اما در جای خود این فرآیند دینامیک نیز می‌تواند باشد و حالا هوش مصنوعی ابزاری است که هم بعد استاتیک و هم بعد پویایی آن را هدف قرار داده است. به عنوان مثال چت بات ها می‌توانند امکان جستجو در پایگاه‌های داده‌ را تمام ساعات فراهم آورند و این امر به ویژه برای کسانی که علاقه مند به جستجوهای مبتنی بر متن هستند، بسیار مفید است.  جستجوهای از این دست باتوجه به سوابق مطالعاتی افراد و جستجوی افراد در پایگاه‌های داده، امکان شخصی‌سازی بسیار بالایی دارد.  علاوه بر این، بهره گیری از هوش مصنوعی سطح دسترسی به منابعی که  از ابتدا به صورت دیجیتال تولید شده‌اند را نیز افزایش می‌دهد.

** داده ها و سواد هوش مصنوعی

از دهه 1970 میلادی، کتابخانه‌ها و انستیتوهای دانشگاهی تاکید مستمری بر اهمیت سواد اطلاعاتی داشته‌اند. در مفهوم کلی سواد اطلاعاتی به مجموعه‌ایی از توانایی‌ها گفته می شود که امکان استفاده از داده‌ها را با رویکرد حل مشکل و تصمیم گیری فراهم می‌آورد. در سال 1989، انجمن کتابخانه آمریکا برای اطمینان از این که سواد اطلاعاتی همه جا با یک معیار مشخص سنجیده می‌شود، سنجه خاص خود را منتشر کرد که البته با تغییر چگونگی بهره گیری از داده‌ها، بعدها این مفهوم بسط بیشتری پیدا کرد؛ اما حالا دیگر سخن از سواد اطلاعاتی و هوش مصنوعی است. در حالی که سواد اطلاعاتی بر استفاده، درک و تفکر انتقادی در مورد آن داده دلالت دارد، سواد هوش مصنوعی بر درک کارکردهای آن، منطق و محدوددیت‌ها و تاثیرگذارهای بالقوه اشاره دارد. در چنین شرایطی کتابداران با کمک به مراجعه کنندگان در چگونگی بهبه گیری از هوش مصنوعی به آنها کمک می‌کنند و روز به روز بر قدرت هوش مصنوعی افزوده شود.

** تجزیه و تحلیل داده های کاربران

به صورت سنتی تجزیه و تحلیل داده‌های کتابخانه‌ها مبتنی بر اطلاعات غیرپویا (استاتیک) است. به عنوان مثل چرخش یک منبع یا دفعاتی که یک منبع مورد استفاده قرار می گیرد مدنظر قرار می‌گیرد. در نهایت این داده‌ها می‌تواند مشخص کند که کدام منبع به مخزن بازنگشته است و یا این که کدام منبع بیشترین مراجعه را داشته است که هر دو پرسش رویکرد گذشته‌نگر دارند و پاسخ به آنها در تصمیم‌گیری‌های آتی نقشی نخواهد داشت، در واقع از ابتدا مشخص است که این موارد ما را به اطلاعات از رده خارجی که مربوط به گذشته است می‌رساند. از آن سوی اضافه کردن هوش مصنوعی قادر است مبتنی بر اطلاعات جمع‌آوری شده سناریوهای پیش روی جدید را بازگو کند. همین امر می‌تواند محور شکل‌دهی آتی کتابخانه شود و در نهایت طرحی نو برای ارائه خدمات بهتر به کاربران و مراجعه کنندگان پیشنهاد کند.