مردم اردبیل قرن‌هاست به خاطر علاقه به اهل بیت به ویژه امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل العباس (ع) در بسیاری از روزهای سال به شکل‌‍های مختلف عزاداری می‌کنند و این عزاداری‌ها از هشتم ذی‌الحجه شب شهادت حضرت مسلم بن عقیل (ع) منسجم‌تر و از بیست و ششم همین ماه با مراسم طشت‌گذاری رسمی‌تر می شود.
آنگاه که هلال غم‌انگیز محرم در آسمان منطقه نمایان می ود این آیین‌ها نیز عظمت و گستردگی می یابند که حرکت دسته‌های عزاداری در کوچه و بازار و گذرگاه‌های درون شهری اردبیل بویژه "بازارچیخدی" یکی از آنهاست.
پیشینه مراسم عزاداری سنتی بازارا چیخدی (رهسپار بازار شدن) به بیش از یکصد سال قبل باز می‌گردد و از روز دوم ماه پیروزی خون بر شمشیر آغاز و تا هشتم آن ادامه می‌یابد و در آن دسته‌های عزاداری محله‌ها و مساجد مختلف واقع در محدوده شهر و روستاهای نزدیک هر کدام به نوبت عازم کوچه و بازار می‌شوند.
بازار اردبیل که بنای اولیه آن به دوره های سلجوقی، زندیه و صفویه باز می‌گردد شامل راسته اصلی و راسته‌های موسوم به پیرعبدالملک، قیصریه، کفاشان ، زرگران ، سراجان، خراطان ، قصابان، بقالان، کلاه دوزان، علافان، بزازان ، پنبه فروشان، مسگران ، چاقوسازان ، آهنگران و سراهای گلشن ، خشکبار، وکیل ، زنجیرلو، حاجی احمد، حاجی شکر، مجیدیه، امام جمعه و دوگوچی و تیمچه زنجیرلی می‌باشد و حرکت دسته‌های مخصوص این مراسم به گونه ای است که تماشای عزاداری ها برای اصناف و حاضران واقع در همه این قسمت ها امکانپذیر می‌شود.
چه پیرمردان، جوانان ، نوجوانان و نوحه‌خوانانی که در این راسته ها در عشق اباعبدالله الحسین (ع) زنجیر زده ، سینه زده و یا با صدای سوزشی و ملکوتی خود دل همه عزاداران از اعضای دسته‌ها و هیات‌های حسینی تا اصناف و بازاریان و یا رهگذران را منقلب کرده و برای دقایقی صحنه‌هایی از قیام سیدالشهدا (ع) در دشت نینوا را در اذهانشان به تصویر کشیده و چه اشک‌هایی که با خلوص نیت کامل بر گونه‌هایشان جاری نشده است.
آنگاه که سردسته عزاداران این بیت حزن‌انگیز را با صدای بلند می‌خواند و همه حاضران با آهنگی سوزناک آن را یک‌صدا تکرار می‌کنند : بیجا دگل بو کوچه و بازاری دولاندوق - شمع الده دوتوب طشت قباغینده دایاندوق (بی‌خود و بیجهت نیست که این همه کوچه و بازار را گشتیم ؛ چرخ زدیم – شمع در دست گرفته مقابل طشت‌های مقدس ایستادیم) در ذهن هر شنونده ای که حدود نیم قرن از چنین محرم‌هایی را دیده است خاطره هایی فراموش نشدنی از عزاداری های خالصانه دوران کودکی نقش می‌بندد
یک صاحب نظر مسایل اجتماعی و فرهنگی و عضو هیات امنای محلات شش گانه اردبیل می‌گوید : چون بازار از همان ابتدای شکل‌گیری داد و ستد به عنوان مرکز تجمع و یا گذر همه گروه‌های مردم است مردم حسینی اردبیل با انجام این رسم دیرینه به فلسفه و هدف قیام عاشورا بیش از پیش ارزش داده و ماتم حسینی را به تمام جامعه تسری می‌دهند.
بیوک جامعی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: ازسوی دیگر بازار در جامعه ایران نماد و آیینه ای تمام نمای وضعیت حاکم بر جامعه می‌باشد و اینکه در ایام عزاداری‌های دهه اول محرم این مکان به واسطه برپایی مراسم سنتی عزاداری پر رونق می‌شود نشان از عشق و ارادت معنوی مردم به اهل بیت و به خصوص امام حسین (ع) و یاران باوفایش است.
عزاداری های سنتی بازار اردبیل در واقع مکان تلاقی عشق و ارادت قلبی خالصانه ساکنان این دیار از همه گروه‌های جامعه به حضرت سیدالشهداء (ع) است و ازسوی دیگر به نوعی به همبستگی و انسجام مردم در مقابل ظلم و زورگویی ها کمک می‌کند به گونه ای که نقش همین شکل از عزاداری در قیام مردم اردبیل علیه حکومت استبدادی پررنگ بود.
یکی از ریش سفیدان محله حسینیه میرزاده خانم اردبیل می‌گوید: در گذشته دور پاره ای ناهماهنگی‌ها در مواردی سبب بروز برخی بی‌نظمی‌ها در برپایی مراسم عزاداری هنگام حرکت دسته‌ها در گذرگاه‌های درون شهری می‌شد و گاهی مشکلاتی ببار می‌آورد.
محرم بستانی افزود: بزرگان و ریش سفیدان اردبیل در آن زمان برای نظم و سامان دادن به حرکت دسته‌های عزادار در سطح شهر و پیشگیری از هرگونه بی‌نظمی ، مشکل و اختلاف به اتفاق تصمیم گرفتند تا شهر را به شش محله اصلی تقسیم نمایند تا این محله‌ها هر کدام با مساجد و شعب تابعه خود در روز تعیین شده از دهه اول محرم مراسم رهسپاری به کوچه و بازار را برپا نمایند.
بدین گونه شد که این شیوه در سال‌های بعد نیز اجرا و به مرور زمان به عنوان یک رسم معنوی پسندیده ادامه یافت و اکنون پس از گذشت سال‌های متمادی مردم حسینی اردبیل آن را به همان روش برپا می‌دارند.
شش محله اصلی شامل اونچی میدان (گازران) ، سرچشمه، عالی قاپو، پیرعبدالملک، اوچ دکان و طوی در این تقسیم‌بندی قرار دارند که به همین ترتیب و نوبت با مساجد و تکایای تابعه خود برای سینه زنی و زنجیر زنی در خیابان‌ها و بازار شهر به حرکت در می‌آیند.
دومین روز ماه محرم در اردبیل به حرکت اولین دسته عزاداری اردبیل در بازار یعنی محله اونچی میدان در این نوبت‌بندی اختصاص دارد و این مراسم روز جمعه برگزار نمی‌شود و در عوض مساجد در جمعه شب‌ها مملو از مردمی می‌شود که در عزاداری های شبانه حضور می‌یابند.
به گزارش خبرنگار ایرنا ، در دومین روز محرم عاشقان اباعبدالله و ابوالفضل العباس (ع) ساکن در محله اونچی میدان و شعب تابعه درحالی که لباس سیاه بر تن کرده و دستار مشکی بر سر می بندند ره بازار رفته و عزاداری می‌کنند.
این مراسم سنتی در سومین روز محرم با شرکت مردم محله سرچشمه به عنوان دومین محله اصلی شهر ادامه یافته و سومین محله ای که راهی بازار اردبیل می‌شود محله قدیمی و تاریخی عالی قاپو هست که نزد ساکنان اردبیل به عنوان کانون اصلی عزاداری‌ها در این شهر به شمار می‌آید.
مراسم حرکت دسته‌های عزاداری در کوچه و بازار اردبیل پس از محله عالی قاپو به ترتیب ازسوی عزاداران محله‌های پیرعبدالملک و اوچدکان ادامه می‌یابد.
روز هشتم محرم با ورود آخرین محله اصلی از محله‌های ششگانه اردبیل یعنی عزاداران مسجد طوی و نیز دسته مخصوص شاعران مرثیه پرداز اردبیل به بازار ، بازاریان اردبیلی که مغازه های آنها در تیمچه و راسته‌های قدیمی شهر واقع شده پس از استفاده از مراسم عزاداری این محله اقدام به بستن واحدهای تجاری خود می‌کنند و تا سوم شهادت امام (ع) این مکان‌ها همچنان بسته می‌مانند.
به شکل کلی در مراسم سنتی بازارا چیخدی ، عاشقان اهل بیت (ع) از کودکان گرفته تا پیرغلامان آستانه مقدس حضرت اباعبدالله الحسین (ع) از سپیده دم برای عزاداری سنتی آماده می‌شوند و با حرکت از منازل خویش به مقابل مساجد محله می‌رسند و با تشکیل دسته‌های زنجیرزنی و سینه زنی طبق روال سال های قبل در مسیرهای مشخص حرکت می‌کنند.
مردم حسینی اردبیل در عشق مولای خویش در هر شرایط هوایی و در سرما و گرما مسیرهای طولانی را از بامداد تا شامگاه می‌پیمایند.
در این سنت پسندیده عزاداری اردبیل که سال‌هاست قلوب مخلص عاشقان فرهنگ غنی عاشورا را متاثر می‌کند سرشک ماتم علاوه بر عزاداران حاضر در دسته‌ها بر گونه‌های رهگذران و علاقمندانی که در درون راسته‌های اصلی و فرعی مجموعه تاریخی بازار سرپوشیده اردبیل و در پیاده‌روها عزاداری را به تماشا می ایستند روان شده و آنها را از فیوضات معنوی این سوگواری‌ها بهره‌مند می‌سازد.
دسته های عزاداری در جلوی مسجد جامع شهر که در بازار اصلی واقع شده و نیز در داخل مساجد و تکایای مسیر حرکتشان توقف کرده و به شیوه خاصی با نوحه‌خوانی مداحان به سینه زنی و زنجیرزنی می‌پردازند و اصناف و کسبه واقع در بازار شهر با باز گذاشتن مغازه های خود از سوگواران با چایی ، خرما ،شیرکاکائو و شربت پذیرایی می‌کنند.
این در حالیست که عزاداران این محله‌ها به شکل معمول در چند شب گذشته نیز باحضور خود در مساجد به عنوان میهمان تا پاسی از شب به سینه زنی و زنجیر زنی می پردازند.
روزهای هفتم و هشتم محرم که راه رود فرات بر تشنگان اهل بیت سومین امام شیعیان (ع) بسته شده حرکت این دسته ها در سطح گذرگاه‌های اردبیل به ویژه در بافت سنتی شهر شامل پیرعبدالملک، بازار، سی متری، عالی قاپو، شیخ صفی، سقاخانه حضرت سلیمانشاه ، پیرشمس الدین ، جمعه مسجد، سیدآباد، یاقوت، ابراهیم آباد، آبروان، کوچه اسلامی، باغمیشه، صفویه، طوی، یعقوبیه، محمدیه، تکیه منصور (منصوریه)، اکبریه، قاسمیه، چراغعلی، اونچی میدان (گازران)، آقاکاظم، معجز، خاتم النبیین، غریبان، جعفریه، سلطان آباد، یقینه خاتون، یساول، پیرزرگر، سرچشمه، کوچه عارف ، زینال‌شاه، کوچه علی، داشچیلار، توپچیلار، میرزابخشعلی، ملاهادی و ... به اوج گستردگی خود می‌رسد.
علاوه بر این از گذشته‌های دور چنین بوده که هم به لحاظ نزدیک شدن به تاسوعا و هم باتوجه به اینکه محلاتی که در آخرین نوبت برای رفتن به بازار قرار گرفته‌اند دارای مساجد و شاخه‌های فرعی زیادی هستند جمعیت عزاداران در روزهای پایانی دهه محرم در خیابان‌های شهر اردبیل بسیار زیاد می شود.
گذر دسته های عزاداری از مجموعه بازار تاریخی اردبیل که در بافت قدیمی و شلوغ شهر قرار دارد از گذشته‌های دور تاکنون همواره غوغایی در گذرگاه‌های مرکزی این شهر به پا می‌کند و با چندین برابر شدن تعداد جمعیت نسبت به روزهای عادی چهره کوچه‌ها و خیابان‌ها بطور کلی دگرگون می‌شود.
طی سه دهه اخیر که بر تعداد جمعیت و نیز خودروهای آن بطور چشمگیر اضافه شده خیابان‌های اردبیل به خصوص آنهایی که در هسته و قسمت قدیمی شهر قرار دارند هنگام اجتماع و حرکت دسته‌های عزاداری به مراتب شلوغ تر می‌شوند و اگر همکاری مردم و تلاش ماموران راهنمایی و رانندگی و انتظامی نباشد هرگونه تردد آسان در این گذرگاه‌ها غیرممکن می شود.
ساکنان هر محله ای در اردبیل برای خود یک و یا دو نفر نوحه‌خوان (مداح) دارند و در اغلب مساجد یک دسته عزاداری متشکل از زنجیر زنان و یا سینه زنان وجود دارد اما بعضی از محله‌ها باتوجه به گستردگی و زیادی جمعیت خود دارای دو دسته عزاداری هستند که یکی از آنها به زنجیرزنی و دیگری به سینه‌زنی اختصاص دارد.
در شبی که عزاداران یک محله در روز آن عازم کوچه و بازار شده‌اند در آن شب دیگر برای زنجیر زنی و یا سینه زنی به عنوان میهمان به سایر مساجد شهر نمی روند و در مسجد محله خویش ضمن پذیرایی از دسته‌های سایر محله های شهر از برنامه های آنها استفاده معنوی می‌برند.
هر مسجد در شهر اردبیل در دهه اول محرم پذیرای دست کم دو تا سه دسته عزاداری هستند اما با نزدیک شدن به روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی بر تعداد دسته‌هایی که برای عزاداری به عنوان میهمان به مساجد شهر می آیند افزوده می‌شوند.
عزاداران هر محله هنگام طی مسیر و مسافت واقع در بین مساجد درحالیکه پرچم‌های ویژه سوگواری در دست دارند و ریش سفیدان محله در پیشاپیش آنها حرکت می‌کنند شعارهای مذهبی از قبیل : "بو یاس نه یاسدی یا حسین تمام عالم آغلیور- بو ذبح اولان جنازیه بساط اعظم آغلیور" ، "حسین پاینده ائتدی الصلاتی ، حسیندن اولدی اسلامین نجاتی ، حسین غرق بلا سیماسی خندان ، حسین حیرتده قویدی کائناتی" و نیز "مظلوم حسین ، عطشان حسین ، عالم سنه قربان حسین و یا حسینم وای حسینم وای" سر می‌دهند.
زنجیر زنی و یا سینه زنی هر دسته عزاداری در یک مسجد بین ۳۰ تا ۴۵ دقیقه به طول می انجامد و پس از پایان عزاداری مساجد میزبان از حاضران با چایی ؛ شیرکاکائو و گاهی با کلوچه و خرمای نذری پذیرایی می‌کنند.
بطور معمول مساجد واقع در بافت قدیمی و سنتی شهر در دهه اول محرم پذیرای بیشترین دسته های عزاداری و مردم سوگوار هستند هر چند که مساجد محله‌ها و شهرک های تازه احداث این شهر نیز از حضور عزاداران بی بهره نمی‌مانند.
افرادی که نوبت محله آنها برای برپایی مراسم سنتی حرکت دسته های عزاداری در کوچه و بازار شهر است در صورتی که کارمند و یا دانش آموز باشند در آن روز مرخصی و یا از مدرسه اجازه می گیرند و بطور معمول مسوولان امر نیز در این زمینه زیاد سخت گیری نمی‌کنند.
محوریت شهر اردبیل به عنوان برپایی عزاداری های محرم و عشق و علاقه قلبی مردم این دیار به خاندان نبوی به ویژه حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و ماه منیر بنی هاشم حضرت عباس (ع) سبب شده که همه ساله شاهد حضور گسترده و پرشور مردم حسینی این شهر در عزاداری های حسینی باشیم.
گزارش: مسعود وسیله
۶۱۱۹/۶۰۱۶
