پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران: آنچه در پی می آید، بیست و دومین گفتار از «شرح مختصر دعای مکارم الاخلاق» توسط یادگار گرامی امام حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی است که در ماه مبارک رمضان به صورت روزانه منتشر خواهد شد.
گفتار بیست و دوم. تخلّق به اخلاق کریمانه
حضرت سیدالساجدین (علیه‌السلام) در ادامه و در بخش دیگری از دعای شریف مکارم الاخلاق از خدای رحمان می‌خواهد تا به وی معالی اخلاق و خوی‌های پسندیده و برتر عطا کند: «و هب لی معالی الاخلاق».
«معالی» به معنی بزرگی، شرف و برتری است و «معالی اخلاقی» به معنای محاسن و مکارم برتر اخلاقی است. حضور واژه معالی در عبارت «معالی اخلاقی» نشان‌گر برتری، شرافت و بزرگی برخی ویژگی‌های اخلاقی در مقایسه با دیگر افعال و اعمال اخلاقی است. (ریاض السالکین/ ج3/ ص299)
درباره چیستی «معالی اخلاقی» تعاریف مختلفی مطرح شده است؛ برخی گفته‌اند که معنای آن، حُسن خلق است که روی گشاده، آزار نرساندن به دیگران، و بذل و بخشش معنا می‌دهد. برخی مصداق معالی اخلاقی را کسی می‌دانند که به حسنِ خلق آراسته است و به کسی ظلم نمی‌کند و مزاحم دیگران نمی‌شود و در حق غیر جفا روا نمی‌دارد. اگر به او ظلم شد، می‌بخشد و اگر مانعی پیش روی وی حاصل آمد، شکر می‌گزارد و اگر به گرفتاری و رنجی دچار گردید، صبر پیشه می‌کند.
در یک بیان کلی می‌توان گفت که «حُسنِ خُلق»، ملکه و حالتی درونی است که انجام کارهای نیکو و ترک کارهای زشت و ناپسند را برای فرد تسهیل می‌کند (همان/ ص300)؛ به گونه‌ای که صادر شدن افعال و اعمال نیک از متخلق به حسن خلق، امری عادی و دائمی است و آن شخص به عدالت، راست‌گویی، امانت‌داری، حلم، صبر، مهربانی، تواضع، بخشندگی، حسن رفتار، خوش‌رویی، پاک دستی و ... شهره است.
حُسن خلق و اخلاق کریمانه از فیوضات حضرت حق است که وجهی اکتسابی نیز دارد. از این رو در بسیاری ادعیه، اکتساب آن، از خدای تبارک و تعالی خواسته شده است و روایات بسیاری نیز دستور داده‌اند تا در پی کسب و تحصیلِ اخلاق حمیده و صفات کریمه بکوشیم و برای تخلق به آن تلاش کنیم. از این رو حضرت صادق (علیه‌السلام) به مؤمنانی که حضور در پیشگاه لطف حضرت حق و دخول در رحمت واسعه باری‌تعالی را درخواست دارند، تحصیل حسن خلق را دستور داده است: «من اراد أن یدخله الله عز و جل فی رحمته و یسکنه جنته فلیحسن خلقه» (بحارالانوار/ ج66/ ص370). ایشان همچنین حسن خلق را نشانه ایمانِ کامل دانسته و فرموده‌اند: «إنّ اکمل المؤمنین ایماناً احسنهم خلقاً» (کافی/ ج2/ ص99).
معالی و مکارم اخلاقی جایگاهی بس شریف و ارزشمند دارد؛ به گونه‌ای که هدف از بعثت حضرت ختمی‌مرتبت، اتمام و اکمال مکارم اخلاق دانسته شده است. امام خمینی دراین‌باره می‌نویسد: «به موجب حدیث منقول از رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله: «بُعِثتُ لُاتمِّمَ مَکارِمَ الاَخلاقِ»، غایت بعثت و نتیجه دعوت خاتم الانبیاء (صلی‌الله علیه و آله)، اِکمال مکارم اخلاق است، و در احادیث شریفه مجملاً و مفصلاً به مکارم اخلاق بیش از هر چیز، بعد از معارف، اهمیت دادند ... سرمایه حیات ابدی آخرت و رأس الآمال تعیّش آن نشئه حصول اخلاق کریمه است و اتصاف به مکارم اخلاق است، و آن بهشتی که به‌واسطه کرائم اخلاقی به انسان اعطا شود، که بهشت صفات است، هیچ طرف نسبت نیست با بهشتی که جسمانی اعمالی است، و در آن از جمیع نعم و لذات جسمانی اعظم و احسن آن موجود است؛ چنانچه که ظلمت‌ها و وحشت‌هایی که در اثر اعمال سیئه برای انسان حاصل شود بالاتر از هر عذاب علیمی است ... و در این باب اخبار بسیار است، و چنانچه حُسن خلق موجب کمال ایمان و ثقل میزان و دخول در جِنان است، سوء خلق به عکس آن، ایمان را فاسد کند و انسان را به عذاب الهی مبتلا کند». (شرح چهل حدیث/ ص511 و513)
امیر مؤمنان و مولای موحدان (علیه‌السلام) نتیجه تخلق به معالی اخلاقی را رفعت و بزرگی انسان معرفی می‌کند و به دوری از دنائت و پستی‌های اخلاقی توصیه می‌کند: «علیکم بمکارم الأخلاق فإنّها رفعة و ایاکم و الاخلاق الدنیّة فإنّها تضع الشریف و تهدم المجد» (بحارالانوار/ ج75/ ص53)؛ بر شما باد اتصاف به مکارم اخلاقی که تخلق به آن آدمی را به رفعت و بزرگی می‌رساند و بپرهیزید از دنائت اخلاق که افراد شریف را پست و مجد و بزرگواری را نابود می‌کند.
فضیلتِ حسن خلق و نکورفتاری چنان است که پیامبر گرامی اسلام درباره آن می‌فرماید: «اکثر ما تلج به امتی الجنة تقوی الله و حسن الخلق» (کافی/ ج2/ ص100)؛ بیشترین چیزی که ورود امت من به بهشت را موجب می‌شود، تقوای الهی و حسن خلق است.
همچنین در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) آمده است: «علیکم بمکارم الاخلاق فان الله عزوجل یحبها و ایاکم و المذام الافعال فان الله عز و جل یبغضها» (وسائل الشیعه/ ج11/ ص 156)؛ به مکارم اخلاق و خوی‌های کریمانه متخلق شوید، زیرا خدای تعالی آن‌ها را دوست می‌دارد؛ و از اعمال زشت و مذموم دوری کنید که خدای متعال به آن‌ها بغض دارد.
با توجه به آنچه گفته شده، مکارم اخلاقی و معالی رفتاری افزون بر سعادت اخروی مؤمن، رفعت و بزرگی فرد را در حیات دنیوی در پی دارد. از این رو دستورات و توصیه‌های اخلاقی بسیاری درباره تخلق به اخلاق کریمانه و دوری از رفتارهای پَست و ناپسند در احادیث مطرح شده است. ما نیز به پیروی از حضرت زین‌العابدین (علیه‌السلام) از پروردگار عالم می‌خواهیم که از درِ فیض و رحمتش، به ما قوه و استعدادی عطا کند تا با آن، معالی اخلاقی و بزرگ‌منشی رفتاری را کسب کنیم. آمین!
