آذین در گفت و گو با جی پلاس: تلویزیون به مادر «در حاشیه» توجه کرده است

به گزارش خبرنگار فرهنگی جی پلاس، سیمای زنان و مادران در آثار تلویزیونی چگونه است؟ آثار تولیدی به این جایگاه والا و ارزشمند چگونه می پردازد؟ آیا زنان هنرمند ما به خوبی از عهده ایفای این نقش بر می آیند؟ این پرسش هایی است که باید به پاسخ روشنی برای آنها رسید چرا که این شخصیت از جایگاه مهمی برخوردار است و این مهم است که تنها رسانه رسمی کشور؛ تلویزیون چگونه این شخصیت را به تصویر می کشد، شخصیتی که می تواند الگویی برای تمام افراد و حتی جامعه باشد. در همین راستا با جبار آذین, منتقد سینما و تلویزیون، درباره جایگاه زن و مادر در نقش های تلویزیونی و همچنین نحوه پرداختن به این شخصیت گفت و گو کردیم. متن کامل آن را در ادامه می خوانید. در چند سال اخیر به نقش و جایگاه مادر و زن در فیلم ها و مجموعه های تلویزیونی چگونه پرداخته شده است؟ اصولاً توجه به خانواده و شخصیت های شاخص خانواده مهمترین نکته مورد توجه جوامع مختلف است که تعالی و ترقی اعضای خانواده و اعضای اجتماع بر مبنای آنها شکل می گیرد، به همین دلیل آثاری که در عرصه های هنر به ویژه در صداوسیما با عنایت به شخصیت های محوری و مرکزی خانواده یعنی پدر و مادر ساخته می شود، علاوه بر اینکه باید منطبق با آیین ها، فرهنگ و باورهای دینی و اجتماعی جامعه ما باشد، همچنین باید دارای ساختار هنری جذاب و قوی باشد تا مخاطب را جذب کند. پرداختن به شخصیتی مثل «مادر» که رکن مهمی در خانواده، جامعه و ارتقای انسان ها دارد، در تولیدات تلویزیونی جایگاه شاخصی را به خود اختصاص داده اما این جایگاه هیچ گاه در حد و ارزش شخصیت مادر نبوده است. با اینکه شاهد پخش فیلم ها و سریال های خانوادگی زیادی از تلویزیون بودیم ولی مادر تنها، به عنوان یک شخصیت حاشیه ای مورد توجه قرار گرفته و گاه حضور و نقش مادر تحت تاثیر حضور و رفتار سایر اعضای خانواده، یعنی در محصولات تلویزویونی به ندرت نقش پر رنگ و کاملی از مادر ارائه شده است؛ از همین رو پرداختن به این شخصیت از ابعاد مختلف یعنی قبل از هر چیز به عنوان یک انسان و سپس زن و مادر نکاتی است که معمولاً در فیلمنامه های ما از روی آنها سطحی عبور می کنند در حالی که نیازمند پرداخت قوی است تا حداقل بخشی از شایستگی های فردی به نام مادر در هنر تصویری به نمایش در بیاید. زمانی هم که با شخصیتی به عنوان مادر در فیلم و سریال ها روبه رو شدیم متاسفانه یا تحت تاثیر فرهنگ بیگانه با ظاهری خاص که با فرهنگ جامعه ما مغایرت دارد، نشان داده شده یا همیشه او را به صورت یک انسان گوشه گیر و منزوی که فقط به کارهای خانه رسیدگی و صرفاً بچه داری می کند یا حتی در شکل عادی او را در حالت عبادت می بینیم. اینها از ویژگی های یک زن یا مادر می تواند باشد اما همه ابعاد وجودی او را شکل نمی دهد به همین دلیل محصولات تلویزیون در این زمینه ناقص و نارسا بودند. هر از گاهی هم که سریالی با محوریت زن داشته ایم بیشتر تحت تاثیر حوادث و ماجراهای فرزندان خانواده قرار گرفته تا اینکه خودش نقش آفرینی مثبتی در گردآوری، جهت گیری و ارتقای خانواده داشته باشد. از این منظر، رسانه ملی کم کار بوده و آنچه هم که ارائه شده با فرهنگ ملی و دینی ما فاصله دارد. این مقوله خود نیازمند تحلیل، تعریف دوباره و بازپرداخت مناسب است به ویژه اینکه ما در فرهنگ دینی خودمان شخصیت های والا مقامی داریم که می توانند الگویی از مادران خوب جامعه ما باشند، اما متاسفانه به آنها هم توجه لازم نمی شود. مثلاً وقتی از شخصیت بزرگی چون حضرت فاطمه (س) یاد می کنیم، تنها در حد اینکه در واقعه ای نقش داشتند اشاره می شود، اما به ابعاد وجودی شان به عنوان یک زن و مادر توجه نمی شود. به همین خاطر وقتی کمبودهایی احساس می شود با تلفیق غلط فرهنگ غربی با فرهنگ مختلط رایج این روزهای جامعه ما شخصیت هایی ارائه می کنند که نه می توان عنوان کرد آن شخصیت ایرانی و اسلامی است و نه حائز برجستگی های انسانی به اسم زن و مادر است. به این ترتیب، آنچه که درباره زن و مادر در اثار تلویزیونی به آن پرداخته می شود کلیشه ای است و مادر یا زن واقعی به نمایش گذاشته نمی شود. بله! درست است. وقتی هم که به این شخصیت توجه می شود مادر قصه یا پیرزنی از کار افتاده یا انسانی است که در گوشه ای فقط کارهای محدود و خاصی انجام می دهد. در آثار ما از زن به عنوان یک شخصیت بالنده در میان خانواده و اجتماع یاد نمی شود. در فیلم و سریال های ما زنان، محجبه هایی هستند که متاسفانه غالباً آنها را در نقش افرادی ضعیف، کم مسولیت و خدمتکار خانه ها نشان می دهند. اصولاً زنان و مادران قصه ها به قول شما منزوی و مشغول کارهای خانه اند، نسبت به همه مهربان، کمتر اجتماعی و همیشه مثبت یا شاید خنثی هستند در حالی که یک مادر واقعی هم ممکن است عصبانی شود و خشونت به خرج دهد. به همین دلیل عرض کردم که تلویزیون و سینمای ما برای نمایش کامل و درست شخصیت یک مادر نیازمند بازنگری و بازسازی تفکرات خودش نسبت به این شخصیت است و اینکه در پرداختن به مادر باید تمام ابعاد در نظر گرفته شود به ویژه که اگر قرار است این شخصیت به عنوان الگو ارائه شود باید از مسیر و مدار باور، فرهنگ ها و اعتقادات دینی و ملی ما عبور کند؛ همانطور که مثال زدم حضرت فاطمه (س) همانطور که در خانه شخصیت برجسته ای داشتند در اجتماع نیز به عنوان یک بانوی مسلمانِ مبارز ظاهر می شدند، اما در آثار تولیدی ما اینگونه نیست و مادران یا تحت تاثیر فرهنگ مردسالارانه غلط جامعه هستند یا آگاهانه و ناآگاهانه به عنوان افرادی ضعیف که باید مورد حمایت افراد دیگر قرار گیرند از آنها یاد می شود. اگر قرار است واقعاً کاری انجام شود و ارزش مادر شناسانده شود، داشتن موضوع خوب، پرداخت همه جانبه، پژوهش تاریخی، اجتماعی و کافی، لازم است. قرار گرفتن همه اینها در دست یک فیلمنامه نویس مقتدر که فیلمنامه قوی بنویسد و کارگردانی حرفه ای که اینها را به یک اثر ماندگار، زیبا و تاثیرگذار تبدیل کند ضروری است. یعنی نویسندگان در نمایش ضعیف جایگاه مادر و زن در آثار تلویزیونی سهم بیشتری دارند؟ بله! چون به هرحال نویسندگان هستند که سوژه ها را خلق یا گزینش کرده و آن را به فیلمنامه تبدیل می کنند و این کارگردان است که فیلمنامه را به تصویر در می آورد؛ در واقع، نقش نویسندگان در انتخاب سوژه ها و همچنین پژوهش و تحقیقِ درست نقش مهم و استراتژیکی است. آنچه که امروزه ارائه می شود تکرار، کلیشه و تقلید از بیگانگان و نوعی تخریب شخصیت والای زن و مادر است که این نقطه ضعف بسیار بزرگی برای تولیدات تلویزیونی محسوب می شود. امیدوارم متولیان جدید رادیو و تلویزیون به این مقوله توجه کنند و بخشی از تولیدات را به پرداختن درباره شخصیت هایی مثل مادر و پدر اختصاص دهند تا نقش آنها در خانواده های ما به طور اساسی شکل گیرد. بازیگران زن آثار تولیدی ما چقدر توانستند از عهده اجرای نقش زن و مادر بودن بر بیاند؟ توانایی یک بازیگر به حرفه ای بودن، داشتن دانش و تجربه اش بر می گردد. وقتی بازیگر فاقد دانش بازیگری، تجربه کافی و کارگردانی نباشد که او را به درستی هدایت کند و فیلمنامه درستی هم نوشته نشده باشد که شخصیت کاملی از مادر ارائه کرده باشد تا بازیگر بتواند با رهبری کارگردان آن را ایفا کند، بدیهی است که کار درستی از آب در نخواهد آمد. به همین خاطر، یک بازیگر توانا می تواند یک نقش خوبِ نوشته شده را با یک کارگردان کار بلد، تبدیل به یک نقش جذاب و به یاد ماندنی کند. منظورتان این است که اگر یک کار از فیلمنامه گرفته تا کارگردانی ضعیف باشد، یک بازیگر زن حتی اگر توانا و با تجربه هم باشد، نمی تواند آن نقش را به خوبی ایفا کند؟ در درجه اول اگر بازیگر قوی باشد و نقش ضعیف نوشته شده باشد نمی تواند کاری از پیش ببرد. از سوی دیگر هم اگر نقش خوب نوشته شده باشد و بازیگر و کارگردان ضعیف باشند باز هم کار دچار مشکل می شود، زمانی یک تولید هنری خوب می تواند به سرانجام برسد که بازیگر توانا، فیلمنامه نویس قوی و کارگردان حرفه ای باشند، اگر همه اینها دست به دست هم دهند، می توانند شخصیت خوبی را خلق کنند. مثلاً در فیلم سینمایی «شیار ۱۴۳» بازی توانمندانه مریلا زارعی باعث بلوغ هنری فیلم شده و نقش ماندگاری از مادر در این اثر به تماشاچی عرضه کرده، همچنین توانایی های بالقوه این بازیگر به نمایش گذاشته شده است. این نوع نگاه، نوشته و بازی می تواند در تولیدات تلویزیونی هم به عرصه ظهور برسد. در برخی فیلم ها، مردان نقش زنان را ایفا کردند، در حالی که یک بازیگر زن، چون با خلقیات و روحیات زنان آشنایی دارد، بهتر می تواند نقش مادری یا همسری را ایفا کند نسبت به بازیگران مرد... این یک امر کاملاً روشنی است که یک بازیگر زن خوب به درستی می تواند نقش یک زن را ایفا کند تا شخص دیگری که هیچ شناخت و خصیصه زنانگی ندارد، البته کسانی هم که در نقش زن ظاهر می شوند عمدتاً در فیلم های کمدی ـ تجارتی که جایگاهی در آثار با هویت ملی و ایرانی و شاخص کشور ما ندارند. ولی واقعیت این است که زن های مقتدر بازیگرمان می توانند نقش های قوی و ماندگاری را در عرصه هنر کشور خلق کنند. چرا یک بازیگر مرد نقش یک زن را بازی می کند؟ مگر ما کمبود بازیگر زن یا نقش مادر داریم؟ چرا این اتفاق می افتد؟ همانطور که گفتم این فیلم ها کمدی و تجارتی هستند، اغلب کسانی که چنین فیلم هایی می سازند یا از بازیگران زن در نقش هایی مغایر با شخصیت آنها استفاده می کنند، به دنبال نوعی کاسب کاری در سینما هستند و هیچ نوع علاقه و انگیزه فرهنگی ندارند، فقط می خواهند فیلمی بسازند و از طریق گیشه درآمد کسب کنند. به همین دلیل با ایجاد یک سری حرکت ها که چندان جدید هم نیست از هنرمندان کمدی نیز در این آثار استفاده می کنند. این آثار بیشتر جنبه سرگرمی و تجارتی دارند و در عرصه فرهنگی و سینمایی کشور هیچ جایگاه موثر، ماندگار و شاخصی نمی تواند داشته باشد. نگاه ما به سینما و تلویزیون باید نگاه فرهنگی و توام با باورها، عقاید دینی و ملی جامعه ما باشد. غیر از این محصولاتی که ارائه می شود، سطحی و گذرا هستند و به زودی هم از خاطره ها می روند. کم است فیلم هایی مثل «مادر» علی حاتمی که در یادها بماند. فیلم علی حاتمی بارها و بارها در سینما و تلویزیون پخش شده که به نوعی از تولیدات ارزشمندی است که در مقطعی از هنر کشور ظهور کرده ولی متاسفانه فیلمسازان ما تحت تاثیر سلایق نازل تماشاگران این روزها آثاری را تولید می کنند که با خانواده های ما هماهنگ نیست و شخصیت های خانوادگی را هم به درستی نمایش نمی دهد، در پیشرفت اجتماعی جامعه هم نقشی ندارند. بازیگران موفق زن در سال های اخیر از نظر شما چه کسانی هستند؟ مریلا زارعی برای بازی در «شیار ۱۴۳»، پریوش نظریه به خاطر بازی در «مدینه» که البته نقش نامادری را داشت، اما سعی می کرد به عنوان مادر ظاهر شود، آزیتا حاجیان به خاطر بازی در «تا ثریا».