حقیقت شب قدر از دیدگاه مراجع عظام تقلید

خداوند در شب قدر درهای رحمتش را به روی بندگانش می گشاید و فرصتی در اختیار آنها قرار داده تا با توبه و انابه بازگشتی دوباره به سوی حضرت احدیت داشته باشند و بتوانند از برکات و ثمرات این شب بزرگ که، طبق آیه قرآن، ارزش آن از هزار ماه بالاتر است، برخوردار شوند.

پایگاه خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران: بهره گیری از ماه مبارک رمضان به ویژه درک واقعی فضای روحانی و معنوی لیالی قدر از جمله مهمترین ضرورت ها در تقویت خودسازی فردی و اجتماعی و از جمله شاخصه های کلیدی در حصول تقوا به شمار می آید، بنابراین ورود عالمانه به فضای معنوی شب های قدر و دریافت حقایق موجود در این شب ارزشمند از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران حقیقت شب قدر و فضیلت این لیالی ارزشمند را در سخن و نوشته برخی از مراجع عظام و سفارش آنان در مورد این شب ها را در گزارشی منتشر می کند.

آیت الله العظمی وحید خراسانی

هر ماه یک ختم قرآن برای امام زمان (علیه السلام) داشته باشید، شب قدر که دفتر عملت را نزد آن سلیمانِ عالم وجود که تمام آنچه ۱۲۴ هزار پیغمبر از مناقب داشتند، همه در وجود اوست؛ می‌برند؛ وقتی نگاه می‌کند که در یک سال، هر ماه برای او قرآن ختم کردی، خدا می‌داند با تو جوان چه خواهد کرد؟

این‌هاست که از دست ما رفته. این گوهرهاست که عمر گذشته است و ما نفهمیدیم. ختم قرآن، آن هم فقط به قصد و نیت هدیه برای امام عصر(عج) قطب دائره‌ی امکان؛ آن کسی که «بیمنه رزق الوراء و بوجوده ثبتت الأرض والسماء» است.

آیت الله العظمی صافی گلپایگانی

شبی که اگر نبود و نیامده بود، شب تیره بدبختی انسان به پایان نمی‎رسید و بامداد نیک‎بختی او طلوع نمی‎کرد و از بند اسارت اقویا و استعمارگران آزاد نمی‎گشت.

شب قدر، لیله مبارکه، شب آزادی بشر و اعلان حقوق انسان و حکومت عدالت و دادگستری است. شبی که برای ملّت‎های غفلت‌زده، ناآگاه و آلوده به فساد و تباهی و گمراهی، صبح هدایت و بیداری و آگاهی و رستگاری گشت و بزرگ‎ترین و گرامی‎ترین کتب آسمانی ـ ‎که إلی الأبد و جاودان، راهنمای بشر و ضامن سعادت است ـ نازل شد و با اشراق ملکوتی، جهان را از ظلمت شرک و ثنویتِ مجوس، تثلیث ترسا، خرافات یهود و بت‎پرستی و... به روشنایی توحید و پرستش خدای یگانه راهبر شد.

اگر این شب نبود، تمدّن عظیم اسلامی با آن همه ارزش‎ها و علوم معارف، اخلاقیات، عرفان، فقه و... شخصیت‎های والای پرورش یافته در دامن آن نیز وجود نداشت.

* تأثیر شب قدر در ترقّی جامعه بشری

مدارجی که بشر پس از نزول قرآن طی کرده و به منازل و معارجی که پس از این می‎رسد، همه از برکات این شب و هدایت قرآن است.

برای این که تأثیر این شب عزیز در پیشرفت اهداف انسانی و ترقّی جامعه بشری آشکار شود، موفقیت‎های بزرگ و حرکت‎ها و جهش‎هایی را که تحت تأثیر تعالیم آزادی بخش قرآن در علم و صنعت و تمدّن در طول چهارده قرن، نصیب انسان شده است‎ در نظر بگیریم، و با زندگی کم تحرّک و خاموش و کم نور پیش از آن مقایسه کنیم تا معلوم شود چگونه جنبش و نهضت اسلام و قیام مسلمین و رسالت پیامبر بزرگ خدا محمّد بن عبدالله ‎صلّی‎الله علیه وآله، ‎مبدأ اصلاحات، جنبش‎ها و انقلابات آزادی‌خواهانه و مترقّی گردید و کاروان بشریت را با سرعت و شتاب روزافزون، هر چه بیشتر به پیش برد و این آدمی‎زاد را که صدها قرن بود با کندی و سستی و ناتوانی گام بر می‎داشت، در ظرف چهارده قرن به کجا رسانید و دامنه فکر و اندیشه او را از حدود زمین و ماه و کرات در گذرانید.

* قرآن، محور شب قدر

آری، قرآن افکار را دگرگون کرده و شخصیّت انسان را محترم شمرد و حقوق بشر را با صراحت اعلام کرد و پرستش افراد را محکوم کرده و قدرت‎های شخصی را در هم شکست و هیأت حاکمه را محدود و از آن تجمّلات، تبذیرها، امتیازات و حیف و میل بیت المال و غارت دست‎رنج مردم باز داشت و برای همه، حقوق مدنی متساوی قرار داد.

* راز پنهانی شب قدر

قرآن، شب قدر را «لیلة مبارکة» خوانده و در شأن آن یک سوره نازل شده و شرافت آن شب، از هزار ماه بیشتر است. هر چند در تعیین شب قدر اختلاف است، ولی قول معتمد و محقّق ـ ‎که از روایات معتبره گرفته شده ـ این است که از شب «نوزدهم» و «بیست و یکم» و «بیست و سوّم» ماه رمضان بیرون نیست و به احتمال قوی ـ ‎که برخی از احادیث هم مثل «روایت جهنی» مؤید آن است ـ شب قدر، شب بیست و سوم است و از برخی اخبار دیگر استفاده می‎شود که هر یک از این سه شب «شب قدر» است.

به هر حال اگر به طور یقین، شب قدر معلوم نشود، نهان بودن آن متضمّن حکمت و مصلحتی بوده و ممکن است آن مصلحت این باشد که مسلمانان تمام شب‎های این ماه، یا لااقل این سه شب را در عبادت و پرستش خدای تعالی و تلاوت قرآن و آموختن معارف، حقایق و تعالیم آن، بیشتر اهتمام نمایند و سراسر ماه را «ماه قرآن» قرار دهند و در شب‎های «نوزدهم» و «بیست و یکم» و «بیست و سوّم»، در توبه و استغفار و اصلاح احوال و خواندن قرآن و دعا، جدّ و جحد بلیغ نمایند و تا صبح بیدار باشند.

نکته دیگری که در پنهان‌ماندن شب قدر به نظر می‎رسد، این است که اگر این شب با این همه قدر و منزلت، مشخّص و شناخته شود، بسیاری از مردم به عبادت در آن اکتفا کرده و از فیض توجّه و دعا در سایر شب‎ها باز می‎مانند و بسا که سبب غرور یا عجز بعضی شود؛ در حالی که چون پنهان و نامشخّص است، مؤمنان در تمام شب‌هایی که طرفِ احتمال است به ذکر الهی و توبه اشتغال می‌ورزند و از برکات و ثواب‎های بیشتری مستفیض شده و به واسطه تمرین زیادتر، ملکات فاضله در آن‎ها راسخ‎تر می‎شود.

* لزوم بهره‌برداری معنوی از شب‌های قدر

پس، شب قدر از فرصت‎های بسیار ارزنده و مغتنم است و ما باید این شب را برای تفکّر در اوضاع اسلامی و توجّه بیشتر به تعالیم قرآن مجید غنیمت بدانیم و به مقدار ارتباط خود با قرآن و احکام آن، کاملاً رسیدگی کنیم.

باید از لیالی متبرّکه «احیاء» ـ ‎که در فضیلت آن و شب زنده‎داری و عبادت در آن در کتب دعا و حدیث، اخبار بسیار وارد شده‎ ـ استفاده کنیم. شب‌های قدر شب‌هایی است که هر شخصی در آن به در خانه خدا برود، به سعادت حضور معنوی و لذّت تقرّب نایل می‎شود.

* شب دعا برای تعجیل در فرج امام زمان علیه السلام

از جمله وظایف مهمّ در این شب‎ها، تجدید عهد با ولیّ امر حضرت بقیة‎الله ‎عجّل الله تعالی فرجه‎ و خواندن دعای معروف: «اَللهم کُن لِوَلِیکَ...» می‎باشد؛ زیرا شب قدر به آن حضرت تعلّق خاص دارد و در آن شب ملائکه بر آن بزرگوار نازل می‎شوند و تمسّک به قرآن و عترت و کتاب مبین و امام مبین هم اقتضا دارد که در شب قدر، مؤمنان به ثقلین قرآن مجید و آخرین امامِ عدالت‎گستر و بقیّه عترت هادیه و مصداق حقیقی «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَینا مِنْ عِبَادِنَا»؛ یعنی به حضرت حجّة بن الحسن العسکری ‎روحی و ارواح العالمین له الفدا تمسّک نموده و بدانند که به تصریح اخبار متواتره ثقلین، امن و نجات از ضلالت و گمراهی، فقط در سایه تمسّک به قرآن و عترت حاصل می‎شود و برای نجات از این همه انحرافات و سرگردانی‎های گوناگون، راهی جز توسّل و تمسّک به هدایت «قرآن و عترت» نیست.

باید همگان این شب را غنیمت بدانیم؛ برای کسب معارف دین، توبه، تجدید عهد، اعاده حیثیت، دعا، خودسازی اخلاقی و نو کردن ایمان به خدا، یقین به حساب و معاد، پاک ساختن نیّات از غل و غش و کینه‌ی برادران اسلامی و درخواست خیر، سعادت، هدایت و امنیت برای همه بنی نوع بشر و مخصوصاً دعا برای تعجیل در امر فرج صاحب این شب‌ها حضرت صاحب‌الزّمان علیه السلام؛ آقایی که «بیمنه رزق الوری و بوجوده ثبتت الأرض و السماء» است.

آیت الله العظمی شبیری زنجانی

در شبهای قدر که افضل شبهای ماه مبارک رمضان است و به گفته قرآن با فضیلت تر از هزار شب است به مذاکره علمی سفارش شده است. یکی از مصداق های مذاکره علمی یادگیری احکام شرعی است. در این شب ها افراد به مطالعه کتب علمی و دینی بپردازند و سعی کنند احکام خود را یادبگیرند. البته انفاق و صله رحم هم که مؤکّداً بیان شده است.

دو چیز خیلی مهم است. یکی قرآن است که خیلی تاکید شده و خصوصیت دارد و دوم مطالعه کتاب های شرعی و یادگیری احکام است.

آیت الله العظمی عبدالله جوادی آملی

آیت الله عبدالله جوادی آملی پیرامون شب قدر و سِرّ تبرّع و برجستگی آن و راز تعدّد و کثرت، و رمز تنوع و تحوّل آن و نکته خفا و ابهام و معنای قَدر و ارزش آن و تأثیر ادراک شب قدر و نیز برخی دیگر از شئون آن به طور اجمال نکاتی از بیان و بنان حضرت آیت الله العظمی جوادی آملی بازگو می‏ شود.

یکم: گرچه هر موجود طبیعی در مخزن غیب الهی دارای وجود عقلی است که از آن نشئه تجرّد معقول به مرحله تجسّم محسوس تنزّل می‏یابد: ﴿إنْ من شی‏ء إلاّ عندنا خزائنه وما ننزّله إلاّ بقدرٍ معلوم﴾ و شب قدر نیز از این اصل کلی مستثنی نیست، لذا می‏تواند دارای ارزش نَفْسی باشد، لیکن اَرْج ظاهری آن به حُرْمت مُتَزمِّن آن است که در این زمان خاص نزول یافت و آن قرآن کریم است، همان طور که ارزش مکان به متمکّن آن است؛ لذا خداوند سرّ سوگند به بَلَد مکه را، تمکن و استقرار رسول اکرم‏صلی الله علیه و آله و سلم که در آن متمکّن بود اعلام داشته و چنین فرموده است: ﴿لا ُقسم بهذا البلد٭ وأنت حلٌّ بهذا البلد﴾ بنابراین، یکی از اسرار براعت و برجستگی لیله قدر نزول قرآنِ‏ذوالقدر در آن خواهد بود.

دوم: چون راز براعت زمان همانا حُرمت مُتَزمّن است و تقدیر بر امور از طرف خداوند سبحان دارای حرمت ویژه است و تقدیر امور نیز دارای مراتب گوناگون است و هر مرحله‏ای از آن در زمان خاص ظهور می‏کند لذا تمام آن زمانهای مخصوص از برجستگی والا برخوردار می‏شوند و به عنوان نمونه می‏توان، نیمه‏ماه شعبان و نوزدهم و بیست‏ویکم و بیست‏وسوم ماه مبارک رمضان و نیز برخی دیگر از شبهای وتْر آن را یاد نمود که امور گیتی در این مراحل، جریان تَنْسِیق خود را بازمی‏یابند. البته آن حرمت خاصی که برای شب قدر به پاس نزول قرآن است فقط در شبهای ماه مبارک رمضان خواهد بود.

سوم: برای اینکه تمام روزها و شبهای سال، فیض ظرفیّت چنین رخداد مبارک را ادراک کنند لذا تقدیر امور و نیز تنزل معانی قرآن و مفاهیم عالی آن برابر ماههای قمری توزیع شده است تا با تنوع و تحوّل همراه باشد و تمام شبهای سال از جهت گردش جام تقدیر و کأس تنزیل و مُناوَله آن بهره‏مند گردند و فیض سیّال الهی راکد نگردد، و اگر برابر سال شمسی تنظیم می‏شد، چنین اِداره کأسی و چنان مُناوَله‏ای در کار نبود.

چهارم: به منظور فحص بالغ و مراقبت مستمّر و اجتهاد مداوم در سنگر جهاد اکبر، لیله قدر مختفی و روز قدر مخفی شد؛ زیرا ماءالحیاة در هر کوی و برزنی ارزان عرضه نمی‏شود و تاریکی ظلمات از یک سو و جستجوی همرهی‏همراهی چون خضر(علیه‏السلام) از سوی دیگر و تحمل خطرهای گوناگون از سوی سوم مقداری از بهای چنین کالای سترگ است که تا تأدیه نشود دامن آن به کف نمی‏آید.

پنجم: معنای قدر و منزلت شب قدر که بیش از ارج هزار ماه است هرگز به معنای ارزش اعتباری در برخی از دانشهای باید و نباید اعتباری، نخواهد بود، بلکه به معنای ارج وجودی و شدّت درجه هستی است که ارزش دانشهای بود و نبود است نه باید و نباید. البته چنان ارج وجودی که در حکمت نظری مطرح است پشتوانه تدوین قوانین ارزشی باید و نباید فقهی خواهد بود لذا امتثال دستورهای دینی وسیله مناسبی برای تکامل وجودی روح است.

ششم: چون ارزش زمان به مُتَزمِّن است هر اندازه سالکِ واصل، شاهد معنای تقدیر الهی از یک سو و شاهد معارف قرآن کریم از سوی دیگر باشد به همان اندازه شرافت وجودی لیله قدر را تحصیل می‏کند، یعنی همان طور که درجات بهشتِ جاودان به عدد آیات قرآن کریم است، مراحل لیله قدر و درجات وجودی آن نیز در گرو ادراک صحیح حقیقت تقدیر امور الهی از یک سو و معرفت درست معالی و معانی قرآن کریم از سوی دیگر خواهد بود؛ حتی اگر شب قدر مصون از تعدّد عَرْضی و کثرت همتایی باشد؛ زیرا تعدّد مراتب طولی آن محفوظ است.

هفتم: محصول معرفت صحیح مُتَزمِّن و حاصل ادراک درست زمان سبب شدّت وجودی سالک عارف می‏گردد که با آن، طی زمان و زمین میسورش خواهد شد، نمونه‏های فراوانی در قرآن و سنّت معصومین(علیهم السلام) و در تاریخ پیروان راستین قرآن و عترت مشهود است که جریانِ صحابی حضرت سلیمان در آوردن تخت ملکه سبأ از فاصله دور در کمتر از چشم گرداندن ﴿قال الّذی عنده علم من‏الکتاب أنا اتیک به قبل أن یرتدّ إلیک طرفک﴾ از این قبیل است. جناب شعرانی(رضوان‏الله‏تعالی‏علیه)در پایان کتاب «الیواقیت والجواهر فی بیان عقائد الأکابر» که تلخیص «فتوحات مکیه» ابن‏عربی است می‏گوید:
این کتاب را با سپاس الهی در کمتر از یک ماه تألیف کردم و برای همه مباحث آن فتوحات را مطالعه می‏کردم... و هر روز بیش از دوبار همه مجلدات آن را از نظر می‏گذراندم.

آشنایان به گستردگی آن کتاب عظیم فخیم می‏دانند که مطالعه آن بدون طی زمان، عادتاً میسور نیست.
لازم است توجه شود آنچه به عنوان نمونه یاد شد راجع به شدّت درجه وجودی شاگردان انبیا و امامان معصوم(علیهم السلام) بوده وگرنه مقام وجودی آن ذوات نوری به مراتب بیش از اینها است.

شیخ اشراق(قدّس سرّه) در پایان کتاب «حکمة الاشراق» می‏گوید: «خلاصه آنچه که من در این کتاب نوشته‏ام، شبی از سوی خدای سبحان به من افاضه شد و من آن را آموختم و سپس در طی مدّتی مدید، در این کتاب مبسوط نگاشتم.»

کتاب حکمة الاشراق سهروردی به تعبیر خودش و نیز به تعبیر مرحوم صدرالمتألّهین، قرة العیون اصحاب معارف در مبدأ و معاد است.
او می‏گوید خلاصه این مطالب را خدای متعالی، یک شبه به من آموخت. پس می‏شود که یک شبه ره چندین ساله را پیمود و البتّه هیچ کس مانند رسول الله‏صلی الله علیه و آله و سلم ره شش هزار و اندی آیه را یک شبه طی نکرد.

آیات قرآن کریم، خلاصه جهان تکوین است و هیچ حقیقتی در عالم نیست که قرآن، حاوی آن نباشد و به آن نظر نداشته باشد، خواه بر اساس دلالت ظاهر و خواه بر مبنای دلالت باطن. نه تنها شیخ اشراق، بلکه عدّه دیگری از عرفا و حکمای الهی و اسلامی نیز به این فیض رسیده‏اند. آنها که شاگردان ویژه انبیا و اولیایند، گاهی نسیم نفحات الهی به مشام جانشان می‏رسد، لیکن گرچه خوش می‏درخشد، ولی دولت مستعجل است ودوامی ندارد.

اگر رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم یک شبه راه قرآن را پیمود و خزینه الهی را بازدید کرد، شاگردان آن حضرت‏صلی الله علیه و آله و سلم نیز با پیمودن راه آن انسان کامل و بزرگ می‏توانند بسیاری از معارف قرآنی و جهان بینی را یک شبه بفهمند و بیابند. این راه به روی انسانهای سالک بسته نیست، لیکن شرطش آن است که:

بدادم عقل را ره توشه از می ٭٭٭٭ به شهر هستی‌اش کردم روانه

اگر این خودِ ظاهری به میخانه رفت و لعل ناب بجوش آمد و انسان، از راه دل سفر کرد و در معرفت نفس کوشید، می‏ تواند شب قدری داشته باشد و بخشی از انوار الهیّه را اجمالاً بیابد که تفصیلش کتابی باشد.

همانطور که اصل حقیقت قرآن بدون حجاب، مشهودِ پیامبر اکرم‏ صلی الله علیه و آله و سلم و نیز کسی که به منزله جان پاک آن حضرت است می‏باشد و برای انسانهای عادی در حجابهای لفظ و مفهوم ذهنی و وجود مثالی یا برتر از آن ظهور می‏کند، روزی نیز که تأویل قرآن محقّق می‏گردد وبهشت که درجات آن به عدد آیات قرآن است، به چهره اولیای الهی گشوده می‏شود، حقیقت اهل بیت(علیهم السلام) که همان حقیقت قرآن است و هرگز از یکدیگر جدا نمی‏گردند، بدون حجاب، برای خودشان روشن است و در پرده حجابهای گوناگون، برای سایر اهل بهشت که در معنا اهل قرآن بوده‏اند ظهور می‏کند.
شاید از همین جهت است که شعرانی در «یواقیت» از محی‏الدین و شیخ ابن‏ابی منصور نقل می‏کند که اصل شجره طوبی در منزل امام علی بن ابی طالب(علیه‏السلام) است چون درخت طوبی حجاب مظهر نور فاطمه زهرا(علیهاالسلام) است و هیچ خانه و مکان و درجه‏ای از درجات بهشتهای هشت‏گانه نیست مگر آنکه در آنجا، فرعی از شجره طوبی است.

بخش مهمّی از فیوضات معنوی و الهی، طبق بیان قرآن کریم، در شب افاضه شده است. تنزّل قرآن در شب پربرکت و مبارک قدر است ﴿إنا أنزلناه فی لیلة القدر﴾ ، ﴿إنا أنزلناه فی لیلة مبارکة﴾ ،إسراء و معراج انسان کامل نیز در شب است: ﴿سبحان الذی أسری بعبده لیلاً من المسجد الحرام إلی المسْجد الأقصی الذی بارکنا حوْله﴾.

موسای کلیم(علیه‏السلام) نیز شبانه در محضر خداوند به ضیافت و مهمانی می‏ رود. ﴿وواعدنا موسی ثلاثین لیلة وأتممناها بعشْرٍ فتمّ میقات ربه أربعین لیلة﴾چهل شب، مهمان خداوند بود و از فیوضات الهی بهره‏مند گردید، که تورات نیز از آن جمله است. گرچه انسان در روز، هم در محضر خداست ولی فیض شب، بهره خاصّی است که نصیب انسان می‏ شود. حضور و توجّه و تمرکز انسان در شب زیاد است و همین سبب قوّت و ازدیاد فیض می‏شود.

نشئه زنده ‏داری شب و مناجات و دعا و خضوع شب، نشئه خاصّی است که باخضوع و مناجات و ذکر روز فرق دارد ﴿إن ناشئه اللیل هی أشدّ وطأً وأقوم قیلاً﴾ وبه همین جهت است که خداوند به رسول خود فرمود: ﴿ومن اللیل فتهجد به‏نافلةلَکَ عسی أنْ یبْعثک ربک مقاماً محموداً﴾سحر خیز باش و شب راازدست‏ مده؛ زیرا که نافله شب، خضوع و حضور شب، بعثت تازه‏ای است برای تو و اگر می‏خواهی که به مقامی والا و محمود مبعوث شوی، شب را رهانکن.

یکی از بیانات امام یازدهم، حسن بن علی(علیهما السلام) که استاد علاّمه طباطبایی(رضوان الله تعالی علیه) آن را بسیار پرفروغ و روشن و از غُرَر احادیث می‏ دانستند این است که فرمودند: «إن الوصول إلی الله عزوجلّ سفر لایدرک إلا بامتطاء اللیل» اگرچه همه روایات اهل بیت(علیهم السلام) نور است، ولی در بین سخنان آن بزرگان، بعضی نورانی‏ترند و از غرر روایات شمرده می‏شوند و این روایت شریفه نیز از همان سنخ است.

آن حضرت(علیه السلام) می‏فرماید که سیر به سوی الله و حرکت به سمت خدا، سفری است که جز با زنده داشتن شب میسّر نیست. با مرکب روز که سبح طویل دارد: ﴿إن لک فی النهار سبحاً طویلاً﴾ نمی‏شود این سفر سنگین را طی نمود. باید شب را مرکب پرتوان خود در این سفر الهی قرار داد.

تلاوت قرآن و خضوع در حضور خداوند، و محاسبه اعمال گذشته و تصمیم قطعی برای آینده، در دل شب تار میسّرتر است و لذا مردان الهی حدّاکثر بهره را از شب می‏برند، «عُمّار اللّیل ومَنار النّهار»، «امّا اللیل فصافّون أقدامهم، تالین لأجزاء القرآن»، «طوبی لنفسٍ... وهَجَرَتْ فی اللیل غُمْضَها» ،«إنّ داود(علیه‏السلام) قام فی مثل هذه الساعة من اللیل... »

استاد حکیم، الهی قمشه‏ای(رضوان الله علیه) که اهل معنا و تهجّد و عرفان بود، چنین سروده است:

چه خوش است یک شب بکشی هوی را ٭٭٭٭ به خلوص خواهی زخدا خدا را

به حضور خوانی ورقی ز قرآن ٭٭٭٭ فکنی در آتش کتب ریا را
شود آنکه گاهی بدهند راهی ٭٭٭٭ به حضور شاهی چو من گدا را

آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازی

آیت الله العظمی مکارم شیرازی رابطه شب قدر با امام علی (ع) را اینگونه تبیین کرده است: از ویژگی های شب قدر، آمیخته شدن این شب با امام علی (ع) است، گویی خداوند خواسته است که درهای رحمتش را در این شب باز کند و شفیع با آبرویی همچون امام علی (ع)، برای مردم در نزد خداوند شفاعت کند.

لذا شب قدر شبی است که از هزار ماه با ارزش‌تر است، و این شب با نام امیرالمومنین علی(ع) آمیخته شده است و می‌توانیم آن حضرت را شفیع خودمان قرار دهیم و برای حل مشکلات جهان اسلام دعا کنیم.

بدین ترتیب در نگاه حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی وجود پیوند معنایی میان شب قدر با حضرت علی (ع) به نحوی است که انسان باید هم تبریک بگوید و هم تسلیت، دلیل تبریک آن است که این شب‌های نورانی و با فضیلت ارزش بسیاری دارد و معادل هزار ماه و یا 80 سال است که باید قدر این فرصت و نعمت بزرگ را دانست و حداکثر استفاده را کرد و تسلیت هم به خاطر شهادت امیرالمومنین(ع) است که تقارن شب‌های قدر با ایام ضربت خوردن و شهادت علی(ع) نیز شاید بدان دلیل باشد که خداوند خواسته مردم چنین شخصیتی بزرگ را برای تقرب الهی واسطه بگیرند.

در تبیین اهمیت شب بیست و سوم در آثار و اندیشه های حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی می توان اینگونه بیان نمود؛ امامان معصومین علیهم السلام شب قدر را به طور دقیق، تعیین نکرده‏اند و آن را مردّد در میان سه شب (نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم) ذکر فرموده‏اند، تا مؤمنان با انجام اعمال شب‏هاى قدر، در هر سه شب و به دست آوردن حال خوشِ معنوى و کسب فیض در این شب‏ها، به آمادگى کامل، جهت دریافت عنایات ویژه الهى دست یابند.

هرچند علما، با توجّه به روایات، شب‏هاى بیست و یکم و بیست و سوم را به شب قدر بودن، نزدیک­تر مى‏دانند. لیکن در روایات متعددى که از طرق اهل بیت ع رسیده است بیشتر روى شب بیست و سوم تکیه شده، در حالى که روایات اهل سنت بیشتر روى" شب بیست و هفتم" دور مى‏زند.

لذا مطابق برخی از روایات اهمیت شب بیست و سوم رمضان بیشتر از دو شب قدر قبلی است، باید از فرصت پیش آمده استفاده کنیم، خداوند برای دعوت بندگانش به خوبی ها مشوق هایی را قرار داده است که از جمله ی این مشوق ها شب های قدر است تا بندگان به خدا نزدیک شوند و از هوای نفس دوری کنند.

بدیهی است دریافت حقایق شب قدر منوط به انجام اعمال عبادی و دینی مختص به این شب مبارک است، لذا باید با اهتمام به انجام مناسک عبادی و دینی در این شب عظیم برای تقویت قرب الهی و خودسازی و تحقق تقوا سعی تلاش نمود.

از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی مقولۀ توبه از جمله فرصت های کلیدی در شب قدر برای بازگشت از گناهان و تحقّق خود سازی و دریافت رحمت الهی به شمار می آید، از این رو معظّم له در تبیین این مسأله فرمودند:«اهمیت شب قدر بیشتر از هزاران ماه است، لذا یکی از اعمال شب قدر خواندن دو سوره عنکبوت و روم است، زیرا مطالب مربوط به توحید و توبه به سوی خدا در سراسر این دو سوره وجود دارد،و اگر برنامه های این دو سوره را در زندگی پیاده کنیم، برای عمر ما کافی است.»

هم چنین ایشان در تشریح اهمیت و جایگاه توبه در شب قدر در آمرزش گناهان در فرصت شب قدر فرمودند؛« باید از فرصت شب‌های قدر استفاده کنیم و از گناهان کوچک و بزرگ خود توبه نماییم.»

روایات مختلفی مبنی بر ضرورت ترسیدن آدمی از گناهان کوچک نقل شده است. هرچند گناهان کبیره را هم باید ترک کرد و از آنها هراس داشت، اما گناهان کوچک ممکن است از سوی انسان‌ها نادیده گرفته شوند به همین دلیل اهمیت ندادن به آنها موجب می‌شود خطراتشان گریبان آدمی را بگیرد ضمن اینکه اگر به گناهان کوچک توجه نکنیم به تدریج حجم آنها بسیار زیاد خواهد شد.
لذا بدیهی است نادیده انگاشتن گناهان کوچک به معنای بی‌اعتنایی به نهی کردن خداوند محسوب می‌شود. در ایامی که فرصت درک شب قدر وجود دارد، بهترین کار توبه و بازگشت از گناهان است.

شب قدر برای بازگشت انسان و بخشیده شدن او از بهترین شب ها است. بنابراین در ایام شب‌های قدر که به احیاء و شب زنده داری می پردازیم، از گناهان کوچک و بزرگ خود نیز توبه کنیم.

بنابراین از آنجا که در شب قدر سرنوشت انسان­ها براى یک سال، بر طبق لیاقت­ها و شایستگی­هاى آنها، تعیین مى‏شود، باید آن شب را بیدار بود، و توبه کرد و خودسازى نمود و به درگاه خدا رفت و لیاقتى بیشتر و بهتر براى رحمت او پیدا کرد.
خوشا به حال آن کس که از فیض عظیم این شب که شب نزول قرآن است، بهره‏مند شود و با دعا و مناجات و گریه و توبه، به درگاه حقّ روى آورد و زمینه تقدیرات ارزشمند و سرنوشت معنوى و روحانى والایى را براى خویش فراهم سازد.

باید اذعان نمود در آراء و اندیشه های حضرت آیت الله مکارم شیرازی نکات کلیدی و ارزشمند در تبیین پیوند میان قرآن و شب قدر وجود دارد.

لذا معظم له در تشریح این مسأله فرمودند: در آیات سوره قدر با صراحت این معنى آمده است که قرآن در شب قدر نازل شده، و چه پرمعنى است این سخن؟ شبى که مقدرات بندگان و مواهب و روزی­هاى آنها تقدیر مى‏شود در چنین شبى قرآن بر قلب پاک پیامبر ص نازل مى‏گردد، آیا این سخن بدان معنى نیست که مقدرات و سرنوشت شما با محتواى این کتاب آسمانى پیوند و رابطه نزدیک دارد؟! آیا مفهوم این کلام آن نیست که نه تنها حیات معنوى شما که حیات مادى شما نیز با آن رابطه ناگسستنى دارد؟ پیروزى شما بر دشمنان، سربلندى و آزادى و استقلال شما، آبادى و عمران شهرهاى شما همه با آن گره خورده است.

آرى در لحظاتى که سرنوشت ما تعیین مى‏شود نباید انسان در خواب باشد، و از همه چیز غافل و بی­خبر که در این صورت سرنوشت غم‏انگیزى خواهد داشت! قرآن چون یک کتاب سرنوشت‏ساز است، و خط سعادت و خوشبختى و هدایت انسان­ها در آن مشخص شده است باید در شب قدر،! شب تعیین سرنوشت­ها، نازل گردد، و چه زیبا است رابطه میان" قرآن" و" شب قدر"؟ و چه پر معنى است پیوند این دو با یکدیگر؟

از منظر مرجع عالیقدر و مفسر بزرگ قرآن کریم حقیقت شب قدر را باید در عنایت و موهبت خداوند به امت اسلامی جستجو نمود؛«زیرا شب قدر شبی است سراسر نور و رحمت و خیر و برکت و سلامت و سعادت و بى نظیر از هر جهت.»
هم چنین مقولۀ پیوند میان قرآن و شب قدر در نگاه تفسیری حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی اینگونه آمده است؛ ظاهر آیات سوره قدر نشان مى‏دهد که شب قدر مخصوص زمان نزول قرآن و عصر پیامبر اسلام ص نبوده، بلکه همه سال تا پایان جهان تکرار مى‏شود.

از این رو تعبیر به فعل مضارع (تنزل)در آیۀ چهارم سورۀ قدر که دلالت بر استمرار دارد، هم­چنین تعبیر به جمله اسمیه" سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ"که نشانه دوام است نیز گواه بر این معنى است.

به علاوه روایات بسیارى که شاید در حد تواتر باشد نیز این معنى را تایید مى‏کند، ولى آیا در امت­هاى پیشین نیز بوده است یا نه؟

صریح روایات متعدد این است که این از مواهب الهى بر این امت مى‏باشد، چنان که در حدیثى از پیغمبر اکرم (ص) آمده است که فرمود: ان اللَّه وهب لامتى لیلة القدر لم یعطها من کان قبلهم‏، «خداوند به امت من شب قدر را بخشیده و احدى از امت­هاى پیشین از این موهبت برخوردار نبودند»

آیت الله مکارم شیرازی در توصیف این موهبت الهی اینگونه بیان فرمودند: وقتى ابراهیم ع را در آتش نمرودى افکندند فرشتگان آمدند و بر او سلام کردند، و آتش بر او گلستان شد، آیا آتش دوزخ به برکت سلام فرشتگان بر مؤمنان در شب قدر" برد" و" سلام" نمى‏شود؟ آرى این نشانه عظمت امت محمد ص است که در آنجا بر خلیل ع نازل مى‏شوند و در اینجا بر این امت اسلام‏ نازل گردید.

در نتیجه معظم له ضرورت دعا برای حل مشکلات امت اسلامی در شب قدر را مورد تأکید خاص قرار داده و فرمودند: در مشکلات باید دعا کرد، که دعا کلید حلّ مشکلات است. مخصوصاً در زمان‏ها و مکان‏هایى که مظان اجابت دعاست مانند ماه مبارک رمضان، و در جوار خانه خدا، و در شب‏هاى قدر و مانند آن، باید براى مشکلات فردى و اجتماعى و داخلى و خارجى جهان اسلام از قدرت لایزال الهى استمداد جست.

هم چنین باید اذعان نمود علاوه بر شاخصه های ذکر شده، در منظومۀ فکری حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، شب قدر شبى است سرتاسر سلامت، از آغاز تا پایان، شبی که هم خیرات و برکات الهى در آن شب نازل مى‏شود، هم رحمت خاصش شامل حال بندگان مى‏گردد، و هم فرشتگان و روح در آن شب نازل مى‏گردند، شبى که مقدّرات یکسال انسان­ها- بر حسب شایستگى‏ها و لیاقت‏هایشان - تعیین مى‏گردد و عبادت آن برتر از عبادت هزار ماه است.

باید به هوش بود که گاهى یک لحظه سرنوشت‏ساز سرنوشت انسان را تا آخر عمر رقم مى‏زند و چه بسا تلخى این یک لحظه برابر با شیرینى روزگارى، و شیرینى لحظه‏اى معادل با تلخى روزگارى است و خوشا به حال کسى که در این لحظه اسب چموش شهوت را کنترل مى‏کند و نمى‏گذارد او را بر زمین زند، چرا که زمین خوردن همان، ساقط شدن همان!

تعجب ندارد که در یک لحظه یا یک روز یا یک شب سرنوشت انسان تعیین شود، که شب قدر هم یک شب است.

آیت الله العظمی حسین نوری همدانی

همچنین آیت الله حسین نوری همدانی از مراجع تقلید، در شب نوزدهم ماه مبارک رمضان در برنامه چشمه معرفت از سلسله سخنرانی‌های شب‌های ماه مبارک رمضان که از شبکه اول سیما پخش شد، با اشاره به شب ضربت خوردن حضرت علی(ع) اظهار داشت: امیرمؤمنان علی(ع) در نهج البلاغه به معاد و زنده شدن مردگان اشاره کرده و فرمودند «از کسانی نباش که بدون عمل صالح، در آرزوی بهشت و سعادت اخروی است و هیچ‌گاه توبه را با آرزوهای دور و دراز به تأخیر نینداز».

استاد برجسته درس خارج حوزه علمیه قم بر لزوم حداکثری از شب‌های قدر تاکید کرد و افزود: شب نوزدهم ماه رمضان، درهای رحمت الهی باز است و طبق برخی روایت‌ها در این شب، تقدیر انسان‌ها رقم می‌خورد؛ از این رو این شب برای توبه و توجه به خداوند مناسب است.

وی معاد و قیامت را از حقایق و واقعیت‌های عالم خواند و ابراز داشت: معاد، زندگی پس از مرگ، صراط، بهشت و جهنم، حقایقی است که در پیش روی ما قرار دارد؛ بنابراین باید برای رستاخیز عظیم جهانی که مقدمه برپاشدن قیامت است، مهیا شویم.

حضرت آیت الله نوری همدانی به سوره تکویر اشاره و تصریح کرد: تکویر به معنای تاریک شدن خورشید است؛ هنگامی که نور تابان خورشید خاموش شود و ستارگان تیره و تار شوند، کوه‌ها از جای خود کنده شده و به حرکت در بیایند و کارهای دنیا تعطیل شود.

وی شعله‌ور شدن دریاها را از نشانه‌های قیامت خواند و گفت: آب دریاها از دو عنصر اکسیژن و هیدروژن تشکیل شده است که در آن هنگام به امر خدا این دو از هم جدا شده و دریاها مشتعل می‌شوند.

این مرجع تقلید به کشتار کودکان بی‌گناه در دوران جاهلیت مدرن اشاره و تصریح کرد: خداوند در قیامت از دختران زنده به گور شده در زمان جاهلیت سابق و سقط جنین و کشتن کودکان بی‌گناه در دوران جاهلیت مدرن سؤال خواهد کرد.

وی به روز حساب اشاره و ‌تأکید کرد: روزی که نامه عمل انسان‌ها برای خواندن باز می‌شود؛ به دو گروه صالح و فاسد تقسیم می‌شوند، آسمان از جای خودش کنده می‌شود، جهنم شعله‌ور شده و بهشت نزدیک می‌شود و مردم همه این حوادث را مشاهده می‌کنند.

حضرت آیت الله نوری همدانی به تجسم اعمال در قیامت اشاره کرد و گفت: علامه طباطبایی و شیخ بهایی به تجسم اعمال انسان‌ها در قیامت اشاره کرده‌اند؛ از این‌رو اعمال صالح هر فردی به صورت نعمت و اعمال قبیح و فاسدش به صورت عذاب‌ جهنم برایش مجسم می‌شود؛ چنان که در سوره زلزله به تجسم، محاسبه همه اعمال و نتیجه آنها در قیامت اشاره شده است.

آیت الله العظمی حسین مظاهری

فضیلت شب قدر

شب قدر در تعلیمات اسلامی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. اهمیّت این شب عزیز به حدّی است که بر اساس آیه اول سوره مبارکه قدر، در این شب، قرآن کریم در یک نزول دفعی به سینه مبارک پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله وسلّم» نازل شده است.

نکته دیگر، شیوه بیان آیه «وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ» است. عرب کلمه «مَا أدرَاکَ» را هنگامی به کار می برد که بخواهد اهمیّت مطلب را بیان کند. می فرماید: چه می دانی که شب قدر چه شبی است؟ به عبارت دیگر، می فرماید: درک اهمیّت شب قدر به اندازه ای است که نمی توان آن را وصف کرد و انصافاً توصیف این شب قدر در قالب واژه ها و الفاظ نمی گنجد.

«لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْر»[1]

شب قدر از هزار ماه بهتر است.

ارزش شب قدر افضل از ارزش هزار ماه است؛ و هزار ماه برابر با حدود هشتاد سال، یعنی عمر طبیعی یک انسان است. یعنی عبادت در این شب با ارزش تر از عبادت یک عمر است.

* معنای قدر

در شب قدر جبرئیل همراه با ملائکه مقرب خدا که تعداد آنها معیّن نشده و شاید چندین میلیون باشند، نازل می شود و مقدّرات انسان ها را به خدمت امام معصوم«علیه السّلام» که در زمان پیامبر«صلی الله علیه وآله وسلّم» به خدمت آن حضرت و در زمان امیرالمؤمنین«علیه السّلام» به خدمت آن بزرگوار و اکنون به خدمت قطب عالم امکان حضرت ولی عصر«ارواحنافداه» تقدیم می دارند. به عبارت دیگر، در شب قدر است که انسان می تواند مقدّرات خویش را در یک پرونده درخشان برای سال آینده خود تهیه کند و نام خود را در طومار سعادت مندان و در طومار ارادت مندان حضرت ولی عصر% به عنوان یک شیعه ثبت نماید. «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ» بیان کننده چنین مفهومی است.

تعیین مقدّرات هر انسانی به دست خود او است. اگر کسی طالب سعادت باشد، می تواند به آن دست یابد و چنانچه خواهان شقاوت باشد نیز به همان خواهد رسید. «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّما بَغْیُکُمْ عَلی أَنْفُسِکُمْ»[2]

ای مردم بی تردید ستم های شما به زیان خودتان است.

در شب قدر اگر کسی به راستی توبه کند و یک شرمندگی درونی و حالت خجالت زدگی برای او پیش آید و بعد هم از خداوند خیر دنیا و آخرت را بخواهد، پرونده درخشانی که پس از توبه گشوده می شود، زمینه سعادت وی را فراهم می آورد و امام زمان(ارواحنافداه) این تقدیر را تأیید می نمایند.

چنان که اگر کسی به دنبال شقاوت باشد، در شب قدر به جای توبه، گناه می کند یا اعراض از دعا و توبه دارد و اهمیّت به دعا نمی دهد. بنابراین در شب قدر صاحب یک پرونده سیاه است که نابود هم نمی شود. تقدیر او شقاوت است و این تقدیر هم به تایید امام زمان(ارواحنافداه) می رسد.

در طول سال هم هرکسی می تواند تقدیری که در شب قدر برای خود ایجاد کرده است، حفظ نماید و به آن عمل کند. آنکه مقدّر او سعادت و خوشبختی است، می تواند با افزایش ارتباط با معنویات و انجام اعمال صالح، بر سعادت خود بیفزاید و آنکه شقاوت و بدبختی را برای تقدیر خود انتخاب کرده است، می تواند با اعراض از ارتباط با خدا و ارزش های معنوی، شقاوت و بدبختی خود را بیشتر کند.

سپس آیات شریفه این سوره، صفت دیگری را برای شب قدر بیان می کند و می فرماید:

«سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْر»[3]

آن شب همه مشمول سلامت و رحمت خدا است تا طلوع فجر.

یعنی شب قدر، شب سلامتی و شب پرخیر و برکتی است که انسان می تواند سلامتی و سعادت دنیا و آخرتش را تأمین کند. در این آیه، کلمه «سلام» همراه با تأکیداتی ذکر شده است؛ یعنی شب قدر از اول شب تا به صبح مملو از برکات خداوند لایزال است. در این شب، از اول شب تا به صبح، خیر دنیا و آخرت انسان قرار داده شده است.

از این رو، قدر این شب را باید بهتر دانست و عظمت آن را بیشتر باید شناخت. در این چند شبی که به احتمال بسیار قوی، شب قدر می باشد، انسان باید خیر دنیا و آخرت را برای خود و دیگران بخواهد؛ لذا در این مجال برخی از اعمال این شب بیان می شود، بلکه موجب بهره برداری بیشتر از این اوقات عزیز گردد.

آیت الله العظمی سبحانی

آیت‌الله جعفر سبحانی، در جلسه تفسیری خود در مدرسه حجتیه قم، در تفسیر سوره قدر، با بیان این‌که ضمیر در «انزلناه» به قرآن بر می‌گردد، گفت: ظاهر آیه نشان می‌دهد که قرآن یک مرتبه و در شب قدر بر پیامبر اکرم(ص) نازل شده است.