حکومت و مدیریتى که در آن سوءاستفاده براى ویژگان و نزدیکان گشوده شود، از درون مى‌پوسد و به تباهى مى‌رود.
استاد مصطفی دلشاد تهرانی در یادداشتی با عنوان لزوم جلوگیری از سوء استفادۀ ویژگان و نزدیکان به بررسی تبعات عدم توجه به این موضوع از نگاه حضرت امیرالمومنین علی (ع) پرداخت.
به گزارش جماران ، در یادداشت تلگرامی این مدرس دانشگاه آمده است:
هر جا قدرت و امکانات وجود دارد، پیرامون آن تمایل به سوءاستفاده نیز شکل مى‌گیرد. طبع عافیت‌طلب و فزونخواه آدمى میل به خودگزینى و بهره‌کشى دارد، و چنان‌چه این امر مهار نشود، هرجا ظهور کند، با خود تباهى به بار مى‌آورد، به ویژه در حوزه حکومت و مدیریت، از این‌رو لازم است زمامداران و مدیران به این واقعیت به درستى توجّه کنند، و به هیچ‌وجه از آن غفلت ننمایند:
«إِنَّ لِلْوَالِی خَاصَّةً وَ بِطَانَةً»
نهج البلاغه ، نامۀ ۵۳
[ بدان که ] سرپرست، ویژگان و نزدیکانى دارد.
خویشاوندان، دوستان، همراهان، هواداران، نزدیکان، هم‌حزبیان، و چون اینان، مى‌توانند انتظارات نابه‌جا و نادرستى داشته، در پى سوءاستفاده از موقعیت زمامدار و مدیر باشند، که امام(ع) آنان و تمایلات و خواست‌هایشان را این‌گونه بیان مى‌فرماید :
۱. «فِیهِمُ اسْتِئْثَارٌ» (خوى برترى جستن و خودگزینى دارند)
۲. «وَ تَطَاوُلٌ» (و [ به حقّ دیگران ] دست دراز کردن)
۳. «وَ قِلَّةُ إِنْصَافٍ فِی مُعَامَلَةٍ» (و در معاملت انصاف و داددهى را کم‌تر به کار بستن) . همان
افراد و گروه‌هاى وابسته به قدرت حکومت و مدیریت، امکان پیش آمده را محملى براى سوءاستفاده و بى‌انصافى و ترکتازى خود مى‌دانند، چنان‌که در تاریخ حکومت‌ها و مدیریت‌ها، پیوسته این امر روى داده است. امیرمؤمنان على(ع) در تحلیل و نقد دوران حکومت عثمان بن عفّان فرموده است :
«إِلَى أَنْ قَامَ ثَالِثُ الْقَوْمِ... وَ قَامَ مَعَهُ بَنُو أَبِیهِ: یَخْضَمُونَ مَالَ اللهِ خِضْمَةَ الاِْبِلِ نِبْتَةَ الرَّبِیعِ.»
همان ، خطبۀ ۳
تا سومى قوم (عثمان) از آن میان به پا خاست... و خویشاوندانش نیز با او برخاستند، و بیت‌المال را با دهان پر و با حرص تمام خوردند و بر باد دادند، چنان‌که شتران، گیاه بهارى را آزمندانه بخورند.
در هر حکومت و سازمانى این زمینه هست، و چنان‌چه به درستى و با استوارى مهار نشود، خودگزینى و برترى‌جویى، دست‌درازى به حقّ دیگران و تعدّى، و بى‌انصافى از جانب وابستگان و اطرافیان زمامداران و مدیران بیداد خواهد کرد.
براى مهار کردن سوءاستفاده وابستگان و اطرافیان، لازم است میدان هرگونه سوءاستفاده بسته گردد و اجازه هیچ‌گونه برترى‌جویى و خودگزینى، بهره‌کشى، دست‌درازى، و بى‌انصافى به هیچ‌یک از آنان داده نشود؛ و این کار جز با ریشه‌کن سازى این امور حاصل نمى‌شود:
«فَاحْسِمْ مَادَّةَ أُولئِکَ بِقَطْعِ أَسْبَابِ تِلْکَ الاَْحْوَالِ»
همان ، نامۀ ۵۳
پس ریشه ستم اینان را با بریدن اسباب آن برآر .
براى این ریشه‌کن سازى، لازم است دو کار صورت گیرد. یکى: روشن کردن تکلیف همگان در این امور؛ و دیگرى: برخورد شدید با وابستگان و اطرافیانى که انتظار نادرست دارند یا دست به خلافى مى‌گشایند .
امیرمؤمنان على(ع) با وابستگان و اطرافیان خود چنان رفتار مى‌کرد و بر خاندان خود چنان سخت مى‌گرفت که هیچ‌کس به سوى خودگزینى، برترى‌جویى، دست‌درازى و بى‌انصافى میل نکند. رفتار على(ع) با عقیل در این جهت بوده است.
امیرمؤمنان على(ع) به هیچ‌یک از وابستگان و اطرافیان خود بهره‌اى بیش از آن‌چه حقّ همگانى بود نداد، و جز فرصت برابر در اختیار آنان ننهاد.
على(ع) به هیچ روى امتیازى ویژه و امکانى خاص به کسى با ملاحظه خویشاوندى، وابستگى و پیروى نمى‌داد، و در اساس چنین چیزى در قاموس حکومت و مدیریت او معنا نداشت.
براى این‌که ریشه ستم سوءاستفاده ویژگان و نزدیکان بریده شود و آنان امکان چنین چیزى نیابند، لازم است راه‌هایى که به سوءاستفاده آنان منجر مى‌شود بسته گردد و هر صورتى از صورت‌هاى این امر زدوده شود و هیچ امکانى در این جهت براى کسى فراهم نگردد. از این‌رو امام(ع) به مواردى اشاره فرموده است، که البته راه‌ها و صورت‌ها منحصر به این موارد نیست، و در هر حکومت و مدیریتى به تناسب خود، باید کلیه راه‌ها و تمام صورت‌هاى سوءاستفاده لحاظ شود و از آن جلوگیرى گردد. پس امام(ع) با توجّه به این به مالک‌اشتر فرموده است :
«وَ لاَ تُقَطِعَنَّ لاَِحَدٍ مِنْ حَاشِیَتِکَ وَ حَامَّتِکَ قَطِیعَةً، وَ لاَ یَطْمَعَنَّ مِنْکَ فِی اعْتِقَادِ عُقْدَةٍ، تَضُرُّ بِمَنْ یَلِیهَا مِنَ النَّاسِ، فِی شِرْبٍ أَوْ عَمَلٍ مُشْتَرَکٍ، یَحْمِلُونَ مَؤُونَتَهُ عَلَى غَیْرِهِمْ» همان
و به هیچ‌یک از اطرافیان و خویشاوندانت زمینى را به بخشش وامگذار. و نباید از تو چشم داشته باشند که [ با استفاده از نفوذ وابستگى خویش به تو ] پیمانى ببندند که در زمینه آبیارى زمینى یا کار مشترکى که دارند، به مردم همسایه با زمین خود زیان برسانند، یعنى هزینه آن را بر دوش دیگران بار کنند .
حکومت و مدیریتى که در آن سوءاستفاده براى ویژگان و نزدیکان گشوده شود، از درون مى‌پوسد و به تباهى مى‌رود، که پیامدهاى تباهِ گشوده شدن چنین راه‌هایى بسیار است، از جمله :
