دولت قطر با کناره گرفتن از همراهی کورکورانه در طرح سعودی برای سیادت بر خاورمیانه و پیش بینی تأثیر سوء چنین طرحی بر سیادت ملّی خود و نیز طرح این کشور برای حمایت از احیای تمدن اسلامی، اکنون در معرض پیامدهای چنین تصمیمی است و به نظر می‌رسد با توجه به شرایط منطقه‌ای و امکانات تأثیر گذاری بتواند بر پیامدهای سوء واکنشهای سعودی و متحدان غلبه کند، از طرفی ائتلاف شکل گرفته توسط سعودی بیش از پیش شکننده‌تر خواهد شد و نیز تلاش سعودی برای عملی کردن طرح خود خاورمیانه با شکست مواجه خواهد شد.
پایگاه خبری جماران- دیروز صبح ناگهان خبری انتشار یافت که تعجب همه را برانگیخت، عربستان سعودی، امارات متحدۀ عربی، بحرین و مصر تمام روابط دیپلماتیک خود با قطر را قطع کردند. اختلافات میان قطر و سه عضو یاد شده شورای همکاری خلیج فارس، بعد از سفر ترامپ به عربستان سعودی، در ماه گذشته، رفته رفته آشکار شد. ابتدا سخنانی از امیر قطر انتشار یافت که در آن تأکید شده بود ایران قدرتی اسلامی است و هیچ عقلانیتی در دشمنی با آن نیست. اگرچه قطر عنوان کرد خبرگزاری رسمی این کشور هک شده است، با این حال این این توضیح قانع کننده نبود، و رسانه‌های عربستان، امارات و بحرین سخت به قطر تاختند، و خبرگزاری های قطری نیز در این کشورها فیلتر شدند. در هفتۀ گذشته امیر قطر از کویت دیدار کرد، گفته می‌شد که این دیدار برای درخواست میانجیگری از سوی کویت برای رفع اختلاف بوده است، همچنین گفته شد که کویت از این عمل سرباز زده است. اختلاف میان قطر و این کشورها با افشای ایمیل های «یوسف العتیبه» سفیر امارات در آمریکا افزایش یافت. محتوای مکاتبات هک شده نشان می‌داد که سفیر امارات تلاش زیادی برای تخریب وجهۀ قطر و کویت در آمریکا داشته است و کوشیده است تا وجهۀ قطر را تخریب کند، همچنین او سعی کرده بود تا از نفوذ خود برای بی‌حاصل کردن ابعاد اقتصادی برجام برای ایران، استفاده کند. این اختلافات ادامه داشت تا اینکه در صبح روز دوشنبه، دولتهای یاد شده تمام روابط دیپلماتیک خود را با قطر قطع کردند و از دیپلماتهای قطری خواستند تا خاک این کشورها را ترک کنند. همچنین تمام بنادر، فرودگاهها و مرزهای زمین خود را نیز بر روی قطر بستند.
آغاز وقایعی اینچنین در خاور میانه در عموم موارد، اینگونه بوده است، سریع و غافلگیر کننده؛ اگرچه پیامدهای آن گاه سالها طول کشیده است. از حملۀ برق‌آسای عراق به کویت، کودتاهای ریز و درشت در بین خاندان حاکم در کشورهای عربی، حمله به یمن، این بار نیز قطع روابط با قطر چنین سیری داشت. از سوی دیگر از قضا این واقعه با سالگرد شکست غمبار دولتهای عربی در جنگ ژوئن از اسرائیل همزمان شده است. واقعه‌ای غافلگیرکننده و سریع که پیامدهای آن تا کنون نیز باقی است. به نظر می‌رسد دولتهای عربی علیرغم نفرت از اسرائییل به سبب آن شکست همواره حسرت اقدامی چنین سریع و پیروزمندانه‌ای را داشته‌اند. با این حال آنها در عموم موارد به جز کودتاهای درون خاندانی، در اقداماتی اینچنینی ناتوان بوده‌اند و در نهایت بهره‌ای جز شکست نبرده‌اند.
در این اقدام نیز می‌توان چین تلاشی را دید و دلیل آن را باید در نخوت حاکمان سعودی و میزان اطمینانی دانست که آنها از موفقیت طرح خود برای خاورمیانه دارند. این طرح را می‌توان در اقدامات هیأت حاکمۀ جوان و ماجراجوی سعودی دید، طرح آنها روشن است: سیطره بر خاورمیانه و رهبری جهان اسلام. در روایت سعودی به نظر می‌رسد تمام شرایط برای آنها فراهم است، وجود کعبه در این کشور، ثروت زیاد به مدد نفت، قدرت نظامی از خلال خریدهای نجومی و روابط عالی با ابرقدرت برتر جهان یعنی آمریکا. به نظر حکّام جوان سعودی تنها مانع عمدۀ این امر ایران و گروههایی است که آنها ایادی ایران در منطقه می‌نامند، گروههایی مانند حزب الله لبنان، یا حوثیها در یمن. درظاهر امر عربستان توانسته است تا اتحادیه عرب را قانع کند تا حزب الله را گروهی تروریستی اعلام کند، در خفا و آشکار دشمنی با حزب الله یعنی اسرائیل علیه آن همکاری و در برابر حماس از فتح پشتیبانی کند، همچنین همراه با ائتلافی که قطر نیز بخشی از آن است به حوثیها حمله کند، حکومت بشار اسد را نیز با گروههای حامی خود رو به سقوط ببرد یا دستکم در بلند مدت چنین امیدی داشته باشد. این تصویری است که رسانه های عربستان به همراه تحلیلگران پرشمار در حال تبلیغ آن هستند.
اما در واقع این روایت بهرۀ چندانی از واقعیت ندارد، حزب الله لبنان گروهی قانونی در دولت لبنان است که نمایندگانی در مجلس و نقشی تعیین کننده در ساختار سیاسی لبنان دارد و صرف اعلام آن به عنوان گروهی تروریستی نمی‌تواند این نقش را از بین ببرد، از طرفی طوفان قاطعیت در یمن منجر به نتیجۀ خاصی نشده و جنگ در این کشور حالتی فرسایشی یافته است و به نتایج مورد نظر ائتلاف نرسیده است. جنایتهای انجام شده توسط ائتلاف اعتراض مجامع جهانی را برانگیخته و متحدانی مانند پاکستان و مصر از اعزام نیروی زمینی خود به یمن خودداری کرده اند. کشورهایی مانند عمان، کویت و قطر روابط خود با ایران را حفظ و حاضر به دنباله روی از سیاستهای سعودی نشده‌اند.
در این میان قطر بیش از همه خشم سران سعودی را برانگیخته است. به نظر می‌رسد موضع حقیقی قطر در راتباط با ایران همان است که در رسانه‌های سعودی و امارتی انتشار یافت، اگرچه دولت قطر آنرا تکذیب کرده است. همچنین قطر با سیاستهای رسانه‌ای خود از حرکتهایی پشتیبانی می کند که به شکلی قصد احیای تمدن اسلامی را داشته‌اند، پشتیبانی از گروههای مانند اخوان المسلمین و یا شاخه‌های آن در سوریه، تلاشهای ملکۀ پیشین قطر در راستای حمایت از طرحهای فرهنگی در جهان اسلام و یا پشتیبانی از پژوهشهای مرتبط با تمدن اسلامی در غرب ، و نیز سخن امیر قطر در این زمینه که ایران را قدرتی اسلامی خوانده است، در این راستا قابل فهم است. عربستان سعودی چنین تلاشی را برنمی‌تابد و آنرا نوعی تعرض به طرحهای مورد نظر خود برای آیندۀ خاورمیانه می‌داند و با اقادامتی از قبیل آنچه در روز دوشنبه رخ داد، سعی در مقابله با آن دارد.
با این حال به نظر نمی‌رسد تلاش عربستان برای فشار بر قطر راه به جایی نبرد: در زمینۀ بستن مرزها، قطر می‌تواند از راه جایگزین استفاده کند که از آسمان و آبهای ایران می گذرد، برای تأمین مواد غذایی نیز با توجه به جمعیت اندک قطر، فراهم آوردن آن از کشورهایی مانند ایران، امکانپذیر است. علاوه براین وجود پایگاههای نظامی آمریکا و ترکیه در قطر و نیز درگیر بودن سعودی و متحدانش در جنگ یمن امکان مداخلۀ نظامی در قطر را منتفی می‌کند، از طرفی کشورهای عمان و کویت نیز با توجه به رفتار قیّم مآبانۀ سعودی و پیشبینی رفتارهای مشابه در قبال خود از این کشور فاصله خواهند گرفت و تدبیرهایی برای مقابله با رویارویی احتمالی اتخاذ می کنند. ترکیه نیز با توجه به موضع قطر در زمان کودتای ناکام علیه اردوغان و نیز اختلاف با مصر تحت حاکمیت سیسی، از قطر پشتیبانی و کشورهایی اروپایی نیز با توجه به وابستگی به گاز قطر، دستکم موضعی بی‌طرف اتخاذ خواهند کرد.
دولت قطر با کناره گرفتن از همراهی کورکورانه در طرح سعودی برای سیادت بر خاورمیانه و پیش بینی تأثیر سوء چنین طرحی بر سیادت ملّی خود و نیز طرح این کشور برای حمایت از احیای تمدن اسلامی، اکنون در معرض پیامدهای چنین تصمیمی است و به نظر می‌رسد با توجه به شرایط منطقه‌ای و امکانات تأثیر گذاری بتواند بر پیامدهای سوء واکنشهای سعودی و متحدان غلبه کند، از طرفی ائتلاف شکل گرفته توسط سعودی بیش از پیش شکننده‌تر خواهد شد و نیز تلاش سعودی برای عملی کردن طرح خود خاورمیانه با شکست مواجه خواهد شد.
*پژوهشگر مسائل خاورمیانه
