همگرایی میان شماری از کشورهای عربی و دولت سوریه بعد از زلزله ویرانگر اخیر در امتداد تلاش‌های صورت‌گرفته دو دولت حوزه خلیج‌فارس، یعنی عمان و امارات ایجاد شده است.
به گزارش جماران، نمی‌توان بهبود روابط پایتخت‌های عربی با دولت سوریه، مشخصا شخص بشار اسد، رئیس‌جمهور این کشور را انکار کرد به‌ویژه اکنون که در مواضع کشورهای عرب حوزه خلیج‌فارس شکاف ایجاد شده است و همین شکاف مبنای تحرکات در این عرصه خواهد شد. با این‌حال ادامه روند بهبود روابط متاثر از تحولات منطقه است که عوامل و عناصر فعال منطقه‌ای و بین‌المللی زیادی را به خود مشغول کرده است.
بشار اسد، رئیسجمهوری سوریه در 20 فوریه 2023 به کشور پادشاهی عمان سفر کرد. این سفر که بعد از زلزله ویرانگری که در 6 فوریه 2023 ترکیه و سوریه را لرزاند و ده‌ها هزار کشته و زخمی در این دو کشور برجای گذاشت، انجام شد طی بیش از یک دهه از آغاز جنگ در سوریه، دومین سفر رسمی اسد به یک کشور عربی محسوب می‌شود.
این سفر در حالی انجام شد که اندکی پیش از آن، گشایشی نسبی در روابط شماری از کشورهای عربی با سوریه ایجاد شده؛ به نحوی که شماری از این کشورها کمک‌هایی به سوریه ارسال کردند که مهم‌ترین آنها، عربستان سعودی بوده که به دنبال زلزله اخیر کمک‌هایی هم به مناطق تحت کنترل دمشق و هم به مناطق تحت اشغال مخالفان مسلح اعزام کرد. همچنانکه فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان سعودی در نشست امنیتی مونیخ در 18 فوریه 2023 گفت: "در جهان عرب اجماعی در حال شکل‌گیری است مبنی بر اینکه هیچ فایده‌ای برای منزوی کردن سوریه وجود ندارد و گفتوگو با دمشق، در مقطعی ضروری است." بن فرحان افزود: "بدون لحاظ کردن مسیری به سوی اهداف حداکثری برای مسائل سیاسی، رویکرد دیگری برای رسیدگی به موضوع پناهندگان سوری در کشورهای همسایه و رنج غیرنظامیان بالاخص بعد از زلزله ویرانگر در سوریه و ترکیه در حال تدوین است."
در همین راستا، ایمن الصفدی، وزیر خارجه اردن در سفری به دمشق، با بشار اسد دیدار و با ملت سوریه در مواحهه با پیامدهای زلزله ابراز همدردی کرد. این نخستین سفر یک مقام ارشد اردنی به دمشق محسوب می‌شود. شایان ذکر است که ملک عبدالله، پادشاه اردن و همچنین عبدالفتاح السیسی، رئیسجمهوری مصر نیز در 7 فوریه 2023 نیز در تماس تلفنی با اسد، فاجعه ویرانگر زلزله ویرانگر را به او تسلیت گفتند. پیشتر نیز یک هیئت پارلمانی عربی متشکل از 8 نماینده به ریاست محمد الحلبوسی، رئیس پارلمان عراق و رئیس اتحادیه پارلمان عربی در 26 فوریه 2023 به سوریه رفت.
در پی آن «فیصل بن فرحان» وزیر خارجه عربستان سعودی نیز سه شنبه/ ۱۸ آوریل به دمشق پایتخت سوریه سفر کرد و با بشار اسد رئیس جمهور این کشور دیدار و گفتوگو کرد.
وزارت خارجه عربستان در بیانیه‌ای اعلام کرد که بشار اسد رئیس جمهور سوریه در دمشق میزبان فیصل بن فرحان بود.
در این بیانیه آمده است: وزیر خارجه عربستان با سوریه درباره گام‌های تحقق منافع ملی دو کشور و بازگشت سوریه به اتحادیه عرب گفتوگو کرده است.
وزارت خارجه عربستان همچنین اعلام کرد که بن فرحان در دیدار با اسد درباره تلاش‌ها برای دستیابی به راه‌حل سیاسی برای حل بحران سوریه رایزنی کرد.
«بشار اسد» رئیس جمهور سوریه نیز گفت که روابط مسالمت‌آمیز بین سوریه و عربستان طبیعی است و روی منافع عربی و منطقه‌ای نیز تأثیر می‌گذارد.
رئیس جمهور سوریه تأکید کرد که سیاست‌های آشکار و واقع‌بینانه عربستان سعودی به نفع کشورهای عربی و منطقه است.
اسد افزود: تغییرات در حال وقوع در جهان، همکاری کشورهای عربی در این مرحله را بیش از پیش ضروری می‌کند.
یک هفته قبل از آن ، «فیصل المقداد» وزیر خارجه سوریه به بنا به دعوت رسمی عربستان، پس از ۱۲سال قطعی روابط بین دو طرف، به ریاض رفته بود.
در دیدار فیصل المقداد با مقامات عربستان به تلاش‌ها برای رسیدن به راه حل سیاسی برای بحران سوریه و راه حلی که به حفظ وحدت و یکپارچگی و امنیت و ثبات این کشور منجر شود، پرداخته شد.
یک روز پس از سفر فیصل المقداد به عربستان، ریاض میزبان نشست وزرای خارجه شورای همکاری و عراق و مصر و اردن برای بررسی پرونده سوریه بود.
ریاض از آغاز بحران سوریه و پس از مدتی تبدیل آن به جنگ بین المللی، روابط خود با دمشق را قطع کرده است. این اولین سفر یک وزیر خارجه عربستان به سوریه پس از آغاز بحران این کشور در سال ۲۰۱۱ محسوب می‌شود.
کارشناسان می‌گویند که کشورهای عربی پس از توافق ایران و عربستان سعی دارند با اتخاذ رویکرد دوری از دستورات دیکته شده غرب و اتخاذ سیاست مستقل، فصل جدیدی از روابط خود با سوریه را آغاز کنند.
همگرایی میان شماری از کشورهای عربی و دولت سوریه بعد از زلزله ویرانگر اخیر در امتداد تلاش‌های صورت‌گرفته دو دولت حوزه خلیج‌فارس، یعنی عمان و امارات ایجاد شده است. یوسف بن علوی، وزیر امور خارجه سابق عمان، در سال 2015 در اوج جنگ داخلی به دمشق سفر کرد. او در تلاش بود تا سوریه را به محیط عربی بازگرداند. سلطان هیثم بن طارق، تنها رهبر عربی بود که پیروزی مجدد اسد در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 2021 را تبریک گفت. فیصل المقداد، وزیر امور خارجه سوریه در ماه مارس همان سال سفر سه روزی به پادشاهی عمان ترتیب داد.
سعید البدر البوسعیدی، وزیر خارجه عمان نیز در ژانویه 2023 با بشار اسد دیدار کرد.
از سوی دیگر، امارات در سال 2018 سفارت خود را در دمشق بازگشایی کرد و بحرین نیز در همین سال چنین اقدام مشابهی را انجام داد. پس از آن، عبدالله بن زاید آل نهیان، وزیر امور خارجه امارات در پاییز 2021 در دمشق با اسد دیدار کرد، سپس محمد بن زاید، ولیعهد وقت ابوظبی، در مارس 2022 به گرمی از اسد استقبال کرد.
عمان در سال 2022، یعنی 8 سال بعد از قطع روابط با سوریه در سال 2012، تصمیم به بازگشایی سفارت خود در این کشور کرد.
سوریه و مسائل عربی
به نظر می‌رسد روابط میان کشورهای عربی به سمت ثبات پیش می‌رود اما پیامدهای مواضع متضاد درباره جنگ سوریه، آینده معارضان سوری و نیز گسترش نفوذ ایران و روسیه موانعی در مسیر عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با دمشق شده‌اند به این عوامل مانع‌زا بایستی اختلاف در اولویت‌های کشورهای عربی در تعامل با سوریه را نیز اضافه کرد؛ زیرا هر کشوری منافع خاص خود را دارد که ممکن است با منافع سایر کشورهای عربی در تضاد باشد.
اینجاست که اهمیت سفر بشار اسد به عمان نمود پیدا می‌کند؛ زیرا این سفر بر درهم‌تنیدگی پویایی‌های سیاسی در منطقه سایه می‌اندازد و مشخصات رویکردهای آینده را ترسیم می‌کند.
سفر بشار اسد به عمان موید رویکرد مستمری است مبنی بر اینکه مرکز ثقل منطقه‌ای، در منطقه خلیج‌فارس است یعنی اینکه کشورهای حوزه خلیج‌فارس راهبران واقعی موضع‌گیری یکپارچه درخصوص بحران سوریه بودند به نحوی که آنها اخراج سوریه را از اتحادیه عرب رهبری کردند و اینک، همین کشورها بازگشت آن را به اتحادیه عرب رهبری می‌کنند.
با این حال، این سفر از سوی دیگر نشان می‌دهد که کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به طور مستقل عمل می‌کنند و روابط دوجانبه بر روابط جمعی اولویت دارد؛ زیرا پویایی همگرایی کنونی از طریق شورای همکاری خلیج‌فارس یا اتحادیه عرب نمی‌گذرد. اسد این سیاست‌ها را ستوده و روابط دوجانبه را بهترین راه برای احیای روابط کشورش با بقیه کشورهای عربی دانسته است.
در مورد دستاوردهای روابط رو به‌رشد عمان و سوریه می‌توان گفت که این سفر، سرمایه بزرگی برای دیپلماسی عمان محسوب می‌شود. عمان روابط خوبی با نیروهای درگیر در سوریه دارد، روابطش با دمشق خوب است و دمشق نیز از آن تمجید کرده است. روابط پادشاهی عمان همچنین با روسیه و ایران خوب است. عمان در عین حال، روابط خوبی با ایالات متحده آمریکا دارد. عمان امیدوار است که پرونده پیچیده سوریه مذاکرات را در مرحله آینده بر طرف‌های درگیر تحمیل خواهد کرد که در آن مرحله آنها به یک میانجیگری نیاز پیدا خواهند کرد که مورد اعتماد تمام طرف‌ها باشد. برای این کار نیز هیچ گزینه‌ای بهتر از عمان نخواهد بود؛ زیرا بقیه طرف‌های مرتبط با پرونده سوریه، از شرایط دیپلماتیک یکسان برخوردار نیستند.
آنچه شانس عمان را برای میانجیگری در پرونده سوریه افزایش می‌دهد این است که نقش آن دیپلماتیک خواهد بود و ظرفیت‌های مالی که باعث می‌شود نقش موثری در بازسازی سوریه ایفا کند را ندارد. این ممکن است به نظر، ضعف در نقش عمان تلقی شود، اما در حال حاضر نقطه قوت آن است؛ زیرا تحریم‌های آمریکا علیه نظام سوریه اجازه تعامل اقتصادی و تجاری با سوریه را نمی‌دهد. بنابراین وزن اقتصادی در حال حاضر نقش تاثیرگذاری در حل بحران سوریه نخواهد داشت، بلکه مهمتر از آن، وزن دیپلماتیک است. این چیزی است که عمان را در میانجیگری متمایز می‌سازد.
موقعیت عمان در این پرونده پیچیده منطقه‌ای و بین‌المللی، آن را به یک مرکز دیپلماتیک تبدیل کرده است. زیرا بحران سوریه بسیاری از کشورها- به ویژه در رابطه با موضوع پناهجویان- مانند لبنان، اردن، عراق و ترکیه و همچنین کشورهای اروپایی که با موج پناهجویان از سوریه در معرض تهدید هستند، تحت تأثیر گذاشته است. هنگامی که عمان موفق به میانجیگری برای حل این بحران شود، از سوی کشورهای مختلف قدردانی خواهد شد و در نتیجه جایگاه بین‌المللی خود را ارتقا می‌بخشد.
پرونده‌های پیچیده
تمام تلاش‌ها برای حل بحران سوریه و عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با نظام سوریه با چندین پرونده پیچیده مواجه خواهند شد:
-حضور ایران در سوریه و همچنین ائتلاف مستحکم دمشق با تهران. همین عامل باعث نگرانی بسیاری از کشورهای عربی و به‌ویژه عربستان سعودی شده است.
-اتهام قاچاق کپتاگون از طریق مرزها: به نحوی که ادعا می‌شود سوریه بعد از لبنان، به کانونی منطقه‌ای برای قاچاق مواد مخدر تبدیل شده است و ادعا می شود که آن، منبع اصلی تامین ارز برای خزانه‌داری سوریه باشد. در این میان، برخی کشورهای عربی، که مقصد اصلی قاچاق این مواد هستند و نیز اردن، که گذرگاه اصلی قاچاق است، از این تهدید آسیب دیده‌اند. لذا در دسامبر 2022، آمریکا تحریم‌هایی را علیه سوریه با سرفصل "قانون کپتاگون" اعمال کرد.
-آوارگان و پناهجویان سوری با جمعیتی بالغ بر 13 میلیون: این موضوع به معضلی برای کشورهای همسایه که میزبان شمار زیادی از آنها هستند و نیز اروپا که مقصد ترجیحی برای مهاجرت است، تبدیل شده است. البته در میان کشورهای عربی، دو کشور لبنان و اردن بار سنگین این پناهندگان را متحمل می‌شوند. بحران آوارگان و پناهجویان یکی از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر سمت و سوی بحران سوریه و میزان شدت و ضعف آن است و به‌هیچ‌وجه نمی‌توان آن را چه در مدیریت روابط با نظام اسد یا چه در دستیابی به هر راه‌حلی برای بحران سوریه نادیده گرفت.
- دستیابی به راه‌حلی که با منافع اساسی کشورهای عربی مرتبط با بحران سوریه در تضاد نباشد و شامل راه‌حلی مناسب برای آن مسائل اساسی و سایر مسائل باشد.
بشار اسد، اما، توان پاسخگویی به بسیاری از خواسته‌های کشورهای عربی را ندارد؛ زیرا مواضع او تحت تاثیر ساز و کارهای دو کشور روسیه و ایران قرار دارد.
لذا، هرگونه پیشرفت در روابط کشورهای عربی با دولت سوریه را نمی‌توان از تاثیر بحث‌برانگیز مذاکرات ایران و عربستان سعودی برای عادی‌سازی روابط دوجانبه و بازتاب‌های آن بر روابط عرب‌ها جدا کرد.
در چنین احوالی اخیرا وزیر خارجه سوریه به الجزایر سفر کرد و اکنون زمزمه های سفر بشار اسد به الجزایر مطرح شده است.
منبع: مرکز پژوهش های الجزیرة
