صادق آیینه وند گفت: من نمی‌خواهم خدای ناکرده تشنگی یاران امام حسین(ع) و تنگناهای کربلا را منکر شوم ولی در قیام عاشورا آب مسئله اصلی نبوده‌است. این امکان برای لشکر امام حسین(ع) فراهم بوده که با شمشیر خاک کنار فرات را حفر کنند و به آب برسند. مشکل ما این است که معنای اسوه و رهنمون بودن امام حسین(ع) را نمی‌فهمیم.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران، دکتر صادق آئینه وند در مراسم عزاداری امام حسین(ع) که سه شنبه 13 آبان در حسینیه فاطمه الزهرا (س) تهران برگزار شد، در سخنانی با موضوع «اثر عاشورا در نهضت‌های اجتماعی و جنبش‌های بعد از خود»، گفت: در نظر گرفتن شرایط تاریخی، شناسایی گروه‌ها، دسته‌ها، جناح‌ها و احزاب، موقعیت هرکدام، رابطه آنها با حضرت اباعبدالله الحسین(ع) از نکات قابل توجه در بررسی نهضت‌های اجتماعی پس از قیام عاشورا است، همچنین تأثیری که قیام عاشورا بر جامعه اسلامی داشته نیز باید بررسی شود.
وی با اشاره به اینکه سال های 40 تا 61 هجری که به قیام حضرت ابا عبدالله منجر می‌شود، حساس ترین برهه تاریخ اسلام است، اظهار کرد: این سال‌ها از حیث تحول، تغییرات، پیدایش احزاب و تنش های سیاسی و اجتماعی در جامعه حساسیت بسیاری دارد. در این 20 سال، حوادثی پیش آمد که منجر به ایجاد مجموعه‌ای از تغییرات شد. فتوحاتی که پیش آمده بود، جامعه را دگرگون کرد. مدینه که مرکز دین اسلام محسوب می‌شد، بر اثر اینکه اموال از امپراطوری هایی مانند امپراطوری روم سرازیر می شد، یک شهر مصرف کننده بود و نمی توانست موقعیت خود را نگه دارد، بنابراین در گوشه‌ای افتاده بود. یمن نیز از جغرافیا خارج شده بود. عراق و شام دو نقطه تعیین کننده بودند.
آیینه وند افزود: امیرالمومنین(ع) هجرت خود را به کوفه آغاز کرد و کوفه را به عنوان مرکز خلافت خود انتخاب کرد. به آن دلیل که مدینه شرایط و توانمندی لازم را نداشت و نسلی پدید آمده بود که این نسل بر این باور بودند که باید از آن اموال و امکانات استفاده کرد بنابراین باید جهاد و جنگ را کنار گذاشت.
وی به توضیح شرایط در مدینه پرداخت و گفت: اموالی که در دست مردم وجود داشت به نوعی، مردم را تنبل و علاقه‌مند به دنیا کرده بود. مردم بر این باور بودند که باید از امکانات استفاده کنند و دیگر عصر صدر اسلام، به سر آمده است. مدینه جامعه‌ای بود که در حقیقت بر خلاف بینش رهبر خود حرکت می‌کرد.
وی با اشاره به اینکه در طول یک عصر، سه نسل متفاوت ظاهر شده بودند، گفت: سه نسل عبارتند از نسل مؤسس، نسل وارث و نسل غایب. تغییرات این نسل‌ها، هریک تحولی را در جامعه ایجاد می‌کرد. در حقیقت نسل موسس و نسل وارث، تابع یکدیگر هستند اما نسل سوم که نسل غایب است، روش و حرکت هر دو نسل قبلی را قبول ندارد. بنابراین نسلی وارد جامعه شده بود که مدیریت و امور اجتماعی و سیاسی نسل اول و دوم را قبول نداشت و راضی به انجام دادن اقداماتی که نسل اول و دوم انجام می‌دادند نبود. بنابراین تحولی آغاز شده بود که این تحول در لایه های زیرین دیده می‌شد و تحول اصلی بود.
استاد تاریخ اسلام دانشگاه تربیت اسلام افزود: در نتیجه این تحول، افرادی به دنبال انگیزه‌هایی لذت پرستانه افتادند. این ایده و نگاه جدید نیازمند یک پاسخگو بود که بنی‌امیه آن را به مردم معرفی کرد. معاویه در سخنان خود در مدینه و عراق گفته بود که «من برای اینکه بخواهم بر شما حکومت کنم آمده ام. من به دنبال این هستم که توافقی کنیم که ما بر شما مدیریت کنیم و شما از ما امکانات بخواهید». این نگاه تغییراتی در جامعه ایجاد کرد و منجر به ظهور احزابی به نام قرا شد که قرائت خاصی از دین داشتند. این احزاب در حقیقت قصد داشتند که همان سبک راشدی را با تندی و شدت بیشتری زنده کنند.
آئینه وند دیدگاه‌های دیگری که در آن زمان موجود بود را برشمرد و گفت: یک دیدگاه، دیدگاه خوارج بود که فعالیتش تندرویی و به تنش کشیدن است. خوارج نمی‌توانستند چیزی در جامعه مطرح کنند. دسته‌ای بودند که در حقیقت افکارشان به انحراف کشیده شده بود و نمی‌توانستند نگاهی عمیق و دقیق نسبت به جامعه داشته باشند. در نتیجه فعالیشان تخریب جامعه، تمدن، مردم، قتل و غارت شده بود. دیدگاه دیگری که در جامعه وجود داشت، نگاه زبیری بود که قصد داشتند بینش راشدی را زنده کنند که در حقیقت عصر آمادگی نداشت و اقداماتشان در حجاز به نتیجه‌ای نرسید.
وی خاطر نشان کرد: در حقیقت دو قطب قدرت، دو قطب بینش، دو قطب اجتماعی و دو قطب سیاسی در آن زمان،دین عثمان و دین علی بود. منظور از دین همان بینش، نگرش و روش سیاسی است. به این معنا که یک دیدگاه علوی و یک دیدگاه عثمانی در جامعه وجود داشت. دیدگاه علوی، دیدگاه طرفداران علی(ع) بود و که آن روز امام حسین(ع) سردمدار این حرکت و بینش بود. بینشی که بر اساس کتاب خدا، سنت رسول خدا و رویه امیر المؤمنین بود و در میان افکار، احزاب و دسته‌های دیگر مورد توجه واقع شد. انتخاب مردم از میان این احزاب و دسته‌ها، به سوی آل علی(ع) بود. زیرا دیدگاه علوی بر اساس عقل، استواری، عدالت و دفاع از خلق بود.
آئینه وند گفت: قیام حسین(ع) برای بنای دین علی(ع) و روش اصول مدیریتی، اداری، تربیتی و سیره آن بزرگوار رخ داد. قیامی که امام حسین(ع) انجام داد، الگوی و نمونه شد و اثرات اجتماعی آن در جامعه مطرح شد. قیام‌ها و جنبش‌های بعدی، هیچ کدام تأثیری از دین عثمان، آل زبیر، قرا و خوارج نپذیرفتند و مستقیم دین علی(ع) را انتخاب کردند. همان دین علی که در سخنان و قیام امام حسین روشن و ترسیم شد. هیچ حرکتی در تاریخ به اندازه حرکت امام حسین(ع)، اثر گذار نبوده است. حرکت ها، نهضت‌ها و جنبش‌ها بعد از قیام امام حسین، از قیام امام متاثر شدند.
وی با اشاره به یکی از حرکت‌های که از قیام امام حسین(ع) متاثر شده بود، گفت: یکی از حرکت ها اقدام توابین بود. توابین در سال 65 هجری قیام کردند. توابین بر این باور بودند که گناه کرده‌اند. پسر پیغمبر را به کوفه دعوت و سپس او را رها کردند و باید برای جبران باید توبه کنند و بجنگند و از دین علی دفاع کنند و او را نگه دارند. تعداد توابین چهار هزار نفر بودند. البته تنش هایی میان مختار و توابین ایجاد شده بود. این چهار هزار نفر به سوی شام رفتند تا مستقیما با آل بنی امیه درگیر شوند.
آئینه وند افزود: این گروه ضربه ای به خاندان بنی امیه زدند و ایستادند و خطی را شروع کردند به عنوان خط دفاع از دین علی و دفاع از مسیر راستی بود. اولین اقدامی که این گروه انجام دادند این بود که به زیارت امام حسین(ع) در کربلا رفتند و از آنجا مسیر را انتخاب و حرکت خود را آغاز کردند. این حرکت غباری بود که گرد ننگ را از دامان جامعه شست. گرد ننگی که امام را تنها گذاشته بودند. حرکت توابون یک جریانی در تاریخ پیدا کرد که حتی جنبش هایی مانند جنبش مختار تحت تأثیر قرار گرفت.
استاد تاریخ اسلام دانشگاه تربیت اسلام با اشاره به اینکه دسته ها و بینش‌های فرهنگی متعددی در جامعه وجود داشت، اظهار کرد: عده‌ای شک می‌کردند و شکشان این بود که چه کسی پیروز می‌شود تا با او باشند. عده‌ای منتظر بودن فرصتی به دست بیاورند و خود را نشان دهند. عده‌ای شبیه روباه و فرصت طلبانه منتظر این بودند که راهی پیدا کنند. عده ای نیز می‌نشستند تا دیگران جهاد کنند. بعد از قیام توابون غبار ننگ عدم دفاع از امام حسین را این دسته ها متوجه شدند.
صادق آیینه‌وند در اشاره به دو قیامی که در دفاع از خون امام حسین گفت: یکی از این حرکت‌ها حرکت «حسین بن علی» یا شهید فخر است که یکی از مظلوم‌ترین شهیدانی بود که به گفته پیامبر اکرم(ص) بدون واسطه به بهشت می‌روند. حسین بن علی از سادات حسینی، عابد، زاهد، پارسا و مورد تأیید جامعه بود. او هیچ نقصی در پرونده خود نداشت و زمانی که قیام کرد، 40 هزار نفر با او بیعت کردند منتها بیعت خود را شکستند و 300 نفر بیشتر با او همراه نشدند. این 300 نفر که تحت تأثیر مستقیم حادثه کربلا، قیام کرده‌بودند در مکانی به نام فخر در برابر عباسیان ایستادند و به شهادت رسیدند.
وی درباره حرکت «یحیی بن عمر بن حسین علوی» به عنوان دومین قیام متأثر از کربلا اظهار کرد: یحیی بن عمر بن حسین در برابر حکومت ایستاد و با اتکا به حرکت امام حسین(ع) به همراه 500 نفر به زیارت سید الشهدا رفتند. پس از زیارت، علنا مردم را برای قیام علیه بنی‌عباس فراخواندند. این حرکت مخلصانه در عصر عباسیان جهشی ایجاد کرد و به شهادت همه این افراد منجر شد. یحیی بن عمر بن حسین علوی از پارسایان و شجاعان روزگار بود. او عمودی آهنین داشت که اگر بر گردن کسی می‌پیچاند کسی جز خود او نمی‌توانست آن را باز کند. اثراتی که این دو قیام بر جامعه آن زمان گذاشتند، قابل توجه بود. برای مثال در رثای این افراد مرثیه‌هایی سروده شده که در تاریخ مانند آنها دیده نشده‌است.
رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی درباره اعتبار قیام‌های متأثر از عاشورا تصریح کرد: بیشتر فقها و علما با این حرکت موافقت کردند و محاکمه شدند. قیام حسین بن علی مورد تأیید امام کاظم(ع) بود و قیام زید بن علی نیز که یک جنبش اجتماعی متأثر از عاشورا بود مورد تأیید امام صادق(ع) و امام باقر(ع) قرار گرفت.
وی بسیاری از قیام‌ها و جنبش‌های صورت گرفته در تاریخ را متأثر از عاشورا دانست و گفت: امام حسین الگویی منحصر به فرد را در رهبری، مدیریت و در حرکت سیاسی- اجتماعی در جامعه ایجاد کرد. این الگو مشتمل بر نگاهی جامع بر مدیریت، سیاست و اخلاق بود. هم انسانی بود، هم عقلانی، اخلاقی و معنوی. این الگو همچنین مبتنی بر یک حرکت شناخته شده مبنایی بود که از درون لایه‌های جامعه برمی‌خاست و پاسخگوی نیازها و مطالبات مردم بود.
آیینه وند بهترین سند برای بررسی ریشه‌های قیام اباعبدالله الحسین(ع) را «الحاشیات» نوشته «کمیت بن زید اسدی» دانست و افزود: این سند نشان می‌دهد که آل علی(ع) چه نگاه جامع و عاقلانه‌ای به مسائل داشته و در مسیر نیازهای جامعه عمل می‌کرده‌اند. دلیل انتخاب «الحاشیات» هم این است که بهتر است انطباق سیره رسول خدا و نیازهای جامعه را از بطن جامعه و در قالب یک سند مستند تاریخی بشناسیم، نه بر اساس اقوال و گفته‌های مورخ. به خصوص که استنادات تاریخی ما تنها تا قرن پنجم مستند هستند.
وی ادامه داد: در تاریخ هرچقدر که زمان نوشته شدن یک سند به زمان وقوع رویداد نزدیک‌تر باشد، احتمال درست بودن آن بیشتر است. ما امروز مداحی می‌کنیم ولی سند معتبر نداریم و سخن ما بسیار ضعیف است، حتی محتشم کاشانی. شعری از او وجود دارد که امام حسین را کشتی شکست‌خورده طوفان کربلا می‌داند، این در حالی است که امام حسین(ع) کشتی نجات است.
رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ضمن توصیه مداحان به استفاده از اشعار مستند، اظهار کرد: قیام عاشورا مانیفست و بیانیه شیعه و بیانگر تفسیر شیعه از حرکت سیاسی و اجتماعی است و باید از آن الگو گرفت. بنابراین باید درباره آن با مستندات صحبت کنیم. کتاب «الحاشیات» کتاب مستندی است که خود شاعر نیز به دلیل آن کشته شد، اما با وجود سانسور شدن به دست ما رسیده‌است.
وی با قرائت ابیاتی از اشعار ذکر شده در کتاب «الحاشیات» گفت: شاعر در بخشی از این کتاب می‌گوید من کاری به این روزگار، غزل و دخترکان ندارم، عشقی که آشکار می‌کنم، عشق به خاندان رسول است، آنها که رهنمایان دین هستند. بخشنده‌ترین مردمان روزگار و دورترین مردم از ظلم و ستم در زمانی که قدرت در دست آنهاست. در جایی که مردم خطا می‌کنند، اینها درستکار و راستگو هستند و پایه‌های اسلام را نگاه می‌دارند. آنها حامیان کفایت‌گر روزگارند و زمانی که جنگ درگیرد و عرصه بر روزگار تنگ شود، از مردم حمایت می‌کنند.
آیینه وند ادامه داد: شاعر پس از این می‌گوید خاندان رسول خدا باران رحمت الهی برای مردم هستند. هر گاه تشنگی بر جامعه فشار آورد. همچنین پناه بی‌سرپناهان تاریخ هستند. والیان کفایت‌مندی هستند که هر گاه بحرانی پیش آید جامعه را به سلامت از بحران خارج می‌کنند. آنها طبیبان دردمند دردهای مردم هستند و ظلم‌های رواشده بر مردم را حل می‌کنند. خاندان رسول خدا از عقل و خرد سیراب هستند و در وزن و عدل کمال دارند.
وی توصیف شاعر از امام حسین(ع) و یاران او را نشان‌دهنده شخصیت جامع آنان دانست و افزود: کمیت بن زید اسدی در اشعار خود می‌گوید هیچ گاه دیده نشده که اینها به خاطر حادثه‌ای، بدگویی یا بداخلاقی کنند. این افراد از عطیه علم الهی برخوردار شده‌اند و سخنور هستند.
رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تصریح کرد: این اشعار نشان‌دهنده تأثیر قیام عاشورا بر جامعه‌اند. این جنبش اجتماعی 50 قیام و جنبش در عصر اموی و عباسی را به دنبال داشت. آنچه که برای ما مهم است این است که حادثه کربلا را باید بر اساس امتداد تاریخی آن مورد بررسی قرار دهیم، در غیر این صورت در یک نقطه تاریخی محصور خواهد ماند. ما باید حرکت رو به جلوی این قیام را مد نظر قرار دهیم و ببینیم که امتداد تاریخی آن تا کجا پیش می‌رود.
وی ادامه داد: در این صورت است که بیانیه و مانیفست عاشورا، سرمشق ما برای همیشه خواهد شد. اگر عاشورا را منقطع و تاریخی بررسی کنیم، تنها حادثه‌ای است که در دوره‌ای از تاریخ اتفاق افتاده است، این در حالی است که ما می‌توانیم بر اساس شرایط تاریخی تحول ایجاد کنیم. من احساس می‌کنم که بیشتر وقت مردم در مراکز عزاداری صرف پرداختن به ظاهر قیام عاشورا می‌شود، در حالی که پیام امام حسین(ع) درک نشده باقی می‌ماند.
آیینه وند اضافه کرد: اولین عزاداری برای امام حسین(ع) را زنان همدانی برگزار کردند. عزاداری‌ای که ما امروز می‌بینیم ظاهری از آن عزاداری است، در حالی که ما باید عمق این حرکت را نگه داریم. اگر عمق و بطن عزاداری و قیام عاشورا را از یاد ببریم، امتداد تاریخی آن را نادیده گرفته‌ایم. قیام عاشورا یک نهضت، مکتب و فرهنگ است، نه یک سنت.
وی یکی از مشکلات عزاداری را استفاده از روایت‌های بدون سند دانست و گفت: زمانی که این روایت‌ها مرتبا تکرار شود، نگاه کاسب‌کارانه نسبت به قیام عاشورا رواج پیدا می‌کند. امام حسین(ع) در هنگام آغاز حرکت، هدف خود را اصلاح امت جدشان اعلام می‌کنند. سیره جد امام حسین(ع) و بیانیه ایشان در عاشورا برای ما روشن است، بنابراین عذری برای در نظر نگرفتن امتداد تاریخی حرکت ایشان پذیرفته نیست.
رئیس پژوهشگاه علوم انسانی اضافه کرد: اگر دین اسلام محمدی الظهور باشد، حسینی البقا و مهدی الاحیاء می‌شود. دین توسط رسول خدا ظهور پیدا کرد، امام حسین به آن بقا بخشید و حضرت مهدی نیز آن را احیا می‌کند، بنابراین همان‌طور که می‌بینید حرکت امام حسین(ع) در یک امتداد تاریخی و در راستای حرکت رسول خدا(ص) معنادار است و تنها در این صورت امکان احیای دین توسط حضرت مهدی(عج) فراهم می‌شود.
آیینه‌وند با طرح این پرسش که چرا کسی به نقل روایات دروغ درباره کربلا اعتراض نمی‌کند، اظهار کرد: برای مثال در تلویزیون گفته می‌شود که 4000 نفر حرکت کردند برای اینکه مشک حضرت عباس را با تیر بزنند، در حالی که 3200 نفر بیشتر تحت فرماندهی عمربن سعد در کربلا حضور نداشتند، بعد هم مگر ممکن است این همه آدم دنبال یک نفر بیفتند.
وی ادامه داد: مسئله کربلا را محدود به آب می‌کنند. من نمی‌خواهم خدای ناکرده تشنگی یاران امام حسین(ع) و تنگناهای کربلا را منکر شوم ولی آب مسئله اصلی نبوده‌است. این امکان برای لشکر امام حسین(ع) فراهم بوده که با شمشیر خاک کنار فرات را حفر کنند و به آب برسند. مشکل ما این است که معنای اسوه و رهنمون بودن امام حسین(ع) را نمی‌فهمیم. حرکت امام حسین(ع) در کربلا در صورتی نجات‌بخش است اگر ممتد تاریخی باشد. حرکت‌هایی توانستند موفق عمل کنند که در امتداد حرکت امام حسین(ع) عمل کردند.
آیینه وند گفت: امروز در جامعه ایران، کرد، لر، ترک، فارس زیر علم امام حسین قرار گرفته‌اند و بعد از زبان، خاک و پرچم، مهم‌ترین چیزی که هویت ما را دوام می‌بخشد، حرکت امام حسین(ع) است. ما باید در تفسیر واقعه کربلا دقت کنیم. این حادثه یک پیام روشن دارد و دیگر نیازی به افزودن شاخ و برگ به آن نیست. وظیفه ما نگهداری از حرکت امام حسین(ع) است چرا که بقای ما وابسته به بقای این حرکت است.
وی ادامه داد: ما باید این هویت را به خوبی ترسیم و بیان کنیم. اینکه افرادی بدون سواد و دارا بودن اطلاعات تاریخی، اجتماعی و سیاسی، حرکت کربلا را منحرف می‌کنند و تنها به حواشی می‌پردازند، نگران کننده است. یکی از اولین مفسران حرکت امام حسین(ع) «کمیت بن زید اسدی» است و اگر ما بتوانیم همین کتاب «الحاشیات» را به زبان شیرین فارسی ترجمه کنیم، توانسته‌ایم از حرکت امام حسین چراغ راه بسازیم و به جلو حرکت کنیم.
رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با اشاره به یکی از تفسیرهایی موجود درباره حرکت عاشورا که امام حسین(ع) و یارانش را عصاره بشریت می‌داند، گفت: زمانی که خداوند انسان را خلق می‌کرد، فرشتگان گفتند کسیرا خلق می‌کنی که در زمین ستم و خونریزی راه می‌اندازد. خداوند به آنها فرمود من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید. سرّ آن گفته خداوند در وجود 72 تن است. اگر تمام خلقت در وجود این 72 تن خلاصه شود، فرشتگان پاسخ خود را گرفته‌اند. تفسیر ما از کربلا باید در تناسب با جایگاه این بزرگواران باشد.
