در بیش از یک دهه که از عمر سازمان همکاری شانگهای می‌گذرد، جمهوری اسلامی ایران در مقاطع گوناگون تلاش‌هایی برای کسب عضویت کامل در این سازمان انجام داده که تاکنون نتوانسته با موفقیت همراه شود. اکنون و در آستانه برگزاری اجلاس سالانه سران این سازمان، اخبار حاکی از آن است که سازمان شانگهای همچنان بر موضع سابق خود در قبال ایران پافشاری می‌کند.
به گزارش «تابناک»، چهاردهمین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در حالی در شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان برگزار می‌شود که باز هم ماجرای همیشگی درخواست ایران برای عضویت کامل در این سازمان و مخالفت سازمان، در حال تکرار است.
بنا بر گفته‌های دبیر کل این سازمان، طرح عضویت کامل ایران حتی رسما مطرح نیز نخواهد شد.
در همین زمینه، دیمیتری مزنتسف، دبیرکل سازمان همکاری شانگهای امروز در گفت‌و‌گو با یکی از رسانه‌های منطقه‌ای آسیای مرکزی گفت: این بار نیز در اجلاس سران سازمان، موضوع تبدیل عضویت ایران از عضو ناظر به عضو کامل بررسی نخواهد شد. وی دلیل اصلی این امر را وجود تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران عنوان کرد.
خودداری دوباره سازمان شانگهای از طرح درخواست عضویت کامل ایران در حالی است که به گفته خود مزنتسف، در اجلاس جاری قرار است موضوع توسعه سازمان همکاری شانگهای و پذیرش اعضای جدید در دستور کار قرار بگیرد. با این حال، به نظر می‌رسد این توسعه دامنه اعضا، شامل پاکستان و هند بوده، ایران را در بر نخواهد گرفت.
جدی بودن موضوع افزایش اعضا از آنجا مشخص می‌شود که به گفته دبیرکل سازمان، اسناد لازم در این زمینه تهیه شده و طی فردا و پس فردا در اجلاس ارائه خواهد شد؛ بنابراین، این احتمال می‌رود، اجلاس سال ۲۰۱۵ در اوفا (روسیه) با شرکت اعضای جدید برگزار شود.
این در حالی است که برخی دیپلمات‌های ایرانی، این بار نیز از جدی بودن ایران در درخواست عضویت کامل خود در سازمان شانگهای سخن گفته بودند. در این زمینه، خبرگزاری «ریانووستی» اظهارات علی مردانی فرد، سفیر ایران در ازبکستان را بازتاب داده که گفته در پی تصویب رویه‌های جدید مربوط به عضویت در سازمان، ایران تلاش دارد برنامه‌های جدیدی را برای کسب عضویت کامل آن به اجرا درآورد.
اما اهمیت این کش و قوس، زمانی بیشتر روشن می‌شود که به سابقه سازمان شانگهای و پیشینه درخواست ایران برای عضویت کامل در آن توجه کنیم. سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۰۱ با مشارکت کشورهای روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تأسیس شد و هدف خود را مبارزه با «سه نیروی اهریمنی» تجزیه طلبی، افراط گرایی و تروربسم اعلام کرد. کم کم و طی سال‌های پس از آن، موضوعات اقتصادی نیز اهمیت ویژه‌ای در سازمان پیدا کرده و عملاً در صدر دستور کار آن قرار گرفتند.
جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۰۵ به عنوان عضو ناظر به سازمان همکاری شانگهای پیوست و یک سال پس از آن، برای عضویت کامل در این سازمان درخواست داد. با این حال، با وجود مشارکت فعال ایران در اجلاس‌ها و دیگر فعالیت‌های مربوط به سازمان، طرح عضویت کامل ایران هیچ‌گاه اجازه مطرح شدن به صورت رسمی را پیدا نکرد.
مهم‌ترین دلیل ـ یا شاید بتوان گفت «بهانه» ـ که از همان آغاز تاکنون از سوی اعضای سازمان شانگهای برای مخالفت با عضویت کامل ایران بیان شده، موضوع تحت تحریم بودن ایران از سوی شورای امنیت و اینکه عضویت ایران می‌تواند ضمن تحریک غرب، زمینه را برای تبدیل سازمان شانگهای به یک بلوک بالفعل ضد غربی تبدیل کرده و به تقابلی واقعی در عرصه بین‌الملل منجر شود.
با این حال، انتظار می‌رفت در اوضاع کنونی بین‌المللی و در شرایطی که از یک سو خطر گروه‌های تروریست تکفیری به طور جدی نه تنها خاورمیانه، بلکه کلیت گسترده جامعه بین‌المللی را تهدید می‌کند و از سوی دیگر، خود روسیه در روند تقابلی بی‌سابقه با غرب قرار گرفته، رد کردن دوباره درخواست ایران برای عضویت غیرمنطقی به نظر می‌رسد.
به عبارت دیگر، در شرایط کنونی ایران در خط مقدم مبارزه با دو مورد از «نیروهای اهریمنی» است که مقابله با آن، فلسفه وجودی سازمان شانگهای را تشکیل می‌دهد (تروریسم و افراط گرایی) و در نتیجه، حضور ایران برای موفقیت هر گونه ائتلاف بین‌المللی ضدتروریستی ضروری است. از سوی دیگر، در شرایط کنونی که خود روسیه به واسطه رویکرد خود در قبال بحران اوکراین در معرض تحریم‌های فزاینده غرب قرار گرفته، اقامه بهانه‌ای چون تحت تحریم بودن ایران برای مخالفت با عضویت کامل، دیگر موجه نیست.
اما ماجرا هنگامی جالب‌تر می‌شود که به یاد بیاوریم، نقش اصلی و تعیین کننده را در سازمان شانگهای (نقشی که مشخصاً با پذیرش اعضای جدید مرتبط است) دو کشور چین و روسیه تشکیل می‌دهند که طی سال‌های اخیر به شرکای اصلی ایران در حوزه‌های اقتصادی، تجاری، سیاسی و... تبدیل شده‌اند؛ بنابراین، می‌توان گفت در ماجرای عدم کسب جایگاه عضویت کامل، ایران در حال ضربه خوردن از دو شریک اصلی خود است که به دلایل گوناگون، حاضر نیستند زمینه نقش آفرینی بیشتر ایران در عرصه بین‌الملل و منطقه را از طریق حضورش در یک سازمان بین‌المللی فعال منطقه‌ای را شاهد باشند.
با این حال، این بدان معنا نیست که سیاستی که ایران در قبال سیاست‌های شرقی خود و به ویژه موضوع عضویت در سازمان شانگهای تاکنون به مرحله اجرا درآورده، خالی از ایراد بوده است. در بیانی کلی، باید گفت که موضوع درخواست عضویت ایران در سازمان شانگهای طی سال‌های اخیر، در اصل از موضعی انفعالی صورت گرفته که بیشتر القاگر نیاز ایران به عضویت در این سازمان بوده است
این در حالی است که مواردی همچون برخورداری ایران از منابع غنی نفت و گاز ـ که می‌تواند سازمان شانگهای را به بزرگ‌ترین قطب انرژی جهان تبدیل کند ـ و همچنین موقعیت ویژه ژئوپلیتیکی ایران که توانایی ویژه‌ای در مبارزه با نیروهای اهریمنی مورد نظر سازمان شانگهای به آن می‌بخشد، مواردی بوده که تأکید بر آن‌ها می‌توانسته اهمیت ایران را برای سازمان مورد تأکید قرار داده و زمینه بهتری برای عضویت ایران فراهم کند. بی‌تردید، در پیش گرفتن یک دیپلماسی فعال در قبال سازمان شانگهای، عاملی کلیدی است که می‌توان موفقیت ایران را در قبال این سازمان در شرایط کنونی بین‌المللی تضمین کند.
