پایان سال 1392، پایان انتشار سه روزنامه کثیرالانتشار در کشور بود. روزنامه‌های «تابناک»، «خبر» و «تهران امروز» به تاریخ پیوستند. آنها مشکلات مالی و گرانی کاغذ را دلیل تعطیلی عنوان کرده‌اند؛ اما آیا ناقوس مرگ برای رسانه‌های چاپی به صدا درآمده است؟ با توسعه اینترنت در جهان و فراگیر شدن رسانه‌های آنلاین و همچنین افزایش هزینه چاپ و کاغذ، طی چند سال اخیر برخی روزنامه‌ها و هفته‌نامه‌های معتبر بین‌المللی، چاپ نسخه کاغذی خود را متوقف و فعالیت خود را به فضای مجازی خلاصه کرده اند. این امر در محافل رسانه‌ای جهان به «آغازی بر پایان دوران روزنامه‌های کاغذی» قلمداد شده است. آیا توقف انتشار روی کاغذ و رفتن به سراغ نشر دیجیتال، مسیری‌است که همه نشریات دیر یا زود باید درآن گام بگذارند؟
قادر باستانی، کارشناس رسانه و مدرس علوم ارتباطات در گفت و گو با ایلنا، سرنوشت روزنامه‌های کاغذی در ایران و جهان را دو مقوله جدا از هم دانست و گفت: دنیا به سمت رسانه‌های دیجیتال حرکت می‌کند و ما در آینده‌ای نه چندان دور، روزنامه‌ها را مانند دستگاه‌های تلگراف، فقط در موزه‌ها خواهیم دید، البته در ایران امروز موضوع قدری فرق می کند و شرایط به گونه دیگری پیش می رود.
وی افزود: زمانی که رادیو وارد عرصه رسانه‌ها شد، عده‌ای مرگ روزنامه‌ها را اعلام کردند، اما این گونه نشد و رادیو، تلویزیون و روزنامه، هر کدام در جایگاه خاص خود باقی ماندند. یعنی این رسانه‌ها تقسیم‌کار نانوشته ای را ملاک عمل قرار دادند، به این ترتیب که رادیو خبر را سریع‌تر از همه اعلام می‌کرد، تلویزیون مزیت تصویر را داشت و روزنامه‌ها می توانستند وقت کافی برای تفسیر و تحلیل وقایع صرف کنند. به همین خاطر هر سه نوع رسانه حفظ شد، اما امروز دیگر شرایط متفاوت است و ظهور رسانه‌های دیجیتال مخصوصاً تبلت، کار را برای رسانه‌های حرفه‌ای سخت کرده است.
باستانی گفت: در ایران روزنامه‌ها شرایط دیگری داشته و دارند. حتی می‌شود گفت در دوره‌های مختلف تاریخ معاصر، روزنامه‌ها نمایانگر میزان تحمل‌پذیری حکومت‌ها بوده‌اند. نقش روزنامه‌ها در انقلاب مشروطیت، وقایع سال 1332 و وقوع انقلاب اسلامی، نقشی مهم و بسیار تاثیرگذار بوده، به نحوی که حتی تیتر یک روزنامه‌های وقت، به نماد پیروزی انقلاب اسلامی تبدیل شده است.
وی تصریح کرد: در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، علیرغم تعطیلی رسانه‌های حزبی و مستقل از حکومت، چند روزنامه باقیمانده، باز توانستند تا حدی رسالت مطبوعاتی خود را حفظ کنند و به زبان مردم در ارتباط با حکومت تبدیل شوند، گرچه مسیر پر نشیب و فرازی را طی کردند، اما همچنان اعتماد مردم را حتی‌المقدور حفظ کردند و تلاش‌شان این بود که در برهه‌های مختلف، عملکرد مناسبی داشته باشند و نقش مهم خود را در تحولات کشور حفظ کنند.
این مدرس علوم ارتباطات، با بیان اینکه روزنامه‌ها با تداوم فعالیت خود، علیرغم مشکلات و محدودیت‌های قانونی و فراقانونی، فضای نقادی و امید و اصلاح را در کشور زنده نگه داشته‌اند، تاکید کرد: در ایران، هنوز اعتماد مردم به مطبوعات بالاست و حتی با وجود پیشرفت‌های فناوری رسانه‌ای، هنوز جای رشد دارند. بنابراین تعطیلی روزنامه‌ها در چنین فضایی، علامت خوبی برای فرهنگ کشور نمی‌تواند باشد. حمایت هوشمندانه و اصولی دولت از رسانه‌های مستقل و رسانه‌های حزبی، منطبق با آرمان‌های اصیل انقلاب اسلامی است و در فضای امروز حفظ جمهوریت نظام، منوط به پابرجا و قوی ماندن رسانه‌های مستقل است.
باستانی تصریح کرد: با وجود رشد روزافزون فناوری، مردم به روزنامه‌ها، بیشتر از سایت های خبری و رسانه‌های دیجیتال اعتماد دارند. روزنامه‌ها به دلیل داشتن محتوا، هنوز دارای قدرت و جاذبه هستند. ضعف عمده بخش خبری سازمان صدا و سیما هم به نفع روزنامه‌ها شده و تاثیرگذاری آنها را بیشتر کرده است. پتانسیل خوبی هم در کشور برای روزنامه‌های مستقل وجود دارد.
وی گفت: قدر مسلم اگر روزنامه‌ها فعالیت کنند و البته نظام هم فضای لازم را برای رشد رسانه‌های مستقل فراهم سازد، آنها می‌توانند وظیفه نظارتی و دیده بانی خود را به نحو احسن انجام دهند و نظام را از آفت فساد حفظ کنند. فاسدان و اختلاس‌گران از روزنامه‌های مستقل هراس دارند و به نفع نظام است که قدر این پتانسیل رسانه‌ای را بداند و به بقای آن کمک کند. روزنامه‌های مستقل هم برای حفظ بقای خود، باید از اصول خود کوتاه نیایند و با توجه جدی به مساله تعامل با مخاطبان خود، بتوانند پایگاه مردمی خوبی پیدا کنند.
باستانی با ذکر شرایط جهانی برای روزنامه‌های چاپی گفت: در دنیا حرکت به سمت حذف روزنامه و حتی تلویزیون است. سمت و سوی رسانه‌ها در آینده به سوی «تبلت» است. در سال 2016 میلادی، یک میلیارد تبلت در دنیا وجود خواهد داشت، بنابراین آینده متعلق به تبلت‌ها و تجهیزات دارای مونیتور کوچک خواهد بود.
وی افزود: از طرف دیگر، تبلیغات چالش آینده روزنامه‌ها است و مهم‌تر از آن، تفاوت قائل شدن بین محتوا و تأثیر تبلیغات است. روزنامه علاوه بر خودگردانی مالی، پیام و رسالتی خاص دارد و در عین حال به درآمد و تبلیغات، البته بدون ضربه زدن به فعالیت حرفه‌ای خود توجه می‌کند. بدون شک محتوا، برگ برنده روزنامه‌هاست. در دنیا، روزنامه‌ها با ایجاد اشتراک اینترنتی و اپلیکیشن‌های متعدد در فضای مجازی فعال شده‌اند و تحول محتوایی روزنامه‌ها سرعت بیشتری گرفته است.
این کارشناس رسانه به روزنامه‌های داخلی توصیه کرد، برای بقای خود بر تلفن‌های همراه هوشمند تمرکز کنند، زیرا این رسانه، ظرف چند سال آینده منبع اصلی درآمد خواهد بود.
وی تصریح کرد: در تجهیزات همراه، بخش اعظم مخاطب، به دنبال خواندن سریع مطالب به صورت مختصر است. البته برخی مخاطبان هم با جدیت به دنبال جزییات هستند. بنابراین تحول آتی، حرکت از سایت‌های خبری به سمت تلفن‌های همراه خواهد بود. فقط تا دو سال آینده، استفاده از اینترنت به وسیله تلفن‌ها و دستگاه‌های همراه، جای رایانه‌های شخصی را خواهد گرفت. ویدیو هم اهمیت بیشتری خواهد یافت، بنابراین روزنامه‌ها به بحث اخبار تصویری هم باید توجه نشان دهند.
باستانی در پایان گفت: هنوز روزنامه نگاری باکیفیت را باید در روزنامه‌های چاپی جست وجو کرد. عمده آنچه در کشور ما، در اینترنت به نام اخبار ارائه می‌شود، روزنامه نگاری با کیفیت نیست و استقلال و هویت روزنامه نگاری موجود در روزنامه‌های پرمحتوا را ندارد. بنابراین انتظار می رود، حمایت منطقی و اصولی نظام، همراه با نوآوری و مخاطب‌مداری روزنامه‌ها، آفت تعطیلی را از این موسسات مفید و موثر فرهنگی کشور دور کند.
